O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

qilish, so'ngra milliylashtirish jarayonining o'tkazilishi ham joylarda keskin 
noroziliklarning kelib chiqishiga turtki bo‘ldi. Ayniqsa, sovet hokimiyatiga 
qarshi Turkistonda boshlanib ketgan qurolli harakatning kuchayishi o'Ika 
bolsheviklari hokimiyatini tang ahvolga solib qo'ydi.
Markaz hukumati ishlab chiqqan hamda tarixga «harbiy kommu- 
nizm» nomi bilan kirgan siyosatni Turkistonda keng ko'lamda qo'llashga 
kirishildi. Bu siyosatning asosiy yo'nalishi hamma narsani, har qanday 
katta-yu kichik mulklar va korxonalarni, ishlab chiqarish tarmoqlarini 
umumiylashtirish, xalq xo'jaligini boshqarishni qattiq markazlashtirgan 
holda tashkil etishdan iborat edi. Aslida, mazkur siyosat ocharchilik

---

339
azobidan qiynalayotgan aholinimas, balki «sotsialistik inqilob» va yangi 
tuzumni frontlarda himoya qilayotgan qizil askarlarni, sovet hokimiya- 
tining asosiy ijtimoiy tayanchi bo'lib qolgan ishchilar sinfini oziq-ovqat 
mahsulotlari bilan ta’minlashni maqsad qilib qo'ygandi.
1920-yil oxirlariga kelib Turkistonda 1075 ta sanoat korxonasi 
(ularning ko'plari mayda korxonalar edi) zo'rlik yo'li bilan milliylashtiril- 
di. Natijada davlat korxonalari barcha ishchilaming 90 foizini va olka 
sanoatida band bo'lgan mexanik dvigatellaming 80 foizini qamrab oldi. 
Yalpi sanoat mahsulotining deyarli 3/4 qismi davlat sektori ulushiga 
to'g'ri kelardi. O'lka ishlab chiqarishining o'ziga xos muhim an’anaviy 
tarmog'i bolgan hunarma.ndchilik va lining turlari ham ma’muriy usullar 
bilan birlashtirilib, hunarmandchilik artellariga aylantirildi. 1920-yil oxir­
lariga kelganda Turkistonda 800 ga yaqin shunday hunarmandchilik 
artellari faoliyat yuritdi. Ular, asosan, turli davlat va harbiy tashkilotlarning 
buyurtmalarini bajarardi.
Umumiy mehnat majburiyatining joriy etilishi ham o'lka xalqlari uchun 
kutilmagan favqulodda hodisa bo'ldi. Shu asosda 16 yoshdan 55 yosh- 
gacha bo'lgan erkak va ayollarning majburiy mehnat jarayoniga jalb 
qilinishi shu davrga qadar ijtimoiy soha yuzini ko'rmagan mahalliy millat 
xotin-qizlari uch un ham to'la taall uqli edi. Shu boisdan mazkur tadbir keng 
aholi ijtimoiy qatlamlarining keskin noroziligi va nafrati kuchayishiga sabab 
bo'ldi. Mahalliy taniqli rahbarlardan Nazir To‘raqulov o'zining 1921-yili 
so'zlagan ma’ruzalaridan birida bu siyosatning asl mohiyatini shunday 
ta’riflab bergandi: 
«Mehnat safarbarliginishunday o‘tkazishdiki, mehnatga
yaroqli shahar aholislning yarmi... qishloqlarga qochib ketdi... Ahvol shu
darajaga yetdiki, mehnat safarbarligi uchun zarur miqdorda odamto ‘plash
uchun masjidlarda va boshqa jo y larda odamlar qurshab, tutib olindi».
Bolsheviklarning o'lkada yuritgan «harbiy kommunizm» siyosati, 
ayniqsa, mahalliy aholining tinkasini quritdi, ochlik va qahatchilikning 
kuchayishiga olib keldi. 1918-yil oxiriga kelib 1 mln dan ziyod aholi 
ocharchillk balosiga duchor bo'ldi. 1919-yil boshlaridan joriy etila 
boshlagan oziq-ovqat razvyorstkasi va u bilan bog'liq tadbirlar majmuasi 
Turkiston aholisini, ayniqsa, uning qishloq mehnatkashlarini benihoya 
og'ir ahvolga solib qo'ydi. Negaki razvyorstka sovet hokimiyati organ- 
lariga aholi qo‘l idagi jami ortiqcha oziq-ovqat mahsulotlarini zo'rlik bilan 
tortib olish, g'alla bilan oldi-sotdi qilishni taqiqlash, bozor savdosini yopib 
qo'yishga qadar keskin choralar ko'rishga imkon berardi. TurorRisqulov, 
Nizomiddin X o ‘jayev, Munavvar Qori singari mahalliy rahbarlarning 
o'sha kezlarda bu siyosatni keskin qoralab, xalq manfaatlarini himoya

---

340
qilib chiqqani sababi ham shundandir. Jumladan, N.Xo‘jayev 1920-yil 
oxirida TurkMIQ majlisida qilgan ma'ruzasida yozadi: