|
ag‘darilishi. XXSR. Yosh buxoroliklar. Buxoro amirligining ag‘darilishi. BXSR.
XX asr boshlarida Turkistonda uchta ma’muriy birlik: Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoni
zabt etganidan keyin tuzilgan va uning tarkibiga mustamlaka sifatida qo’shib olingan
Turkiston
general-gubernatorligi
, shuningdek, yuzaki ravishda mustaqil bo’lgan, ammo, Rossiyaga qaram
hisoblangan
Buxoro amirligi
va
Xiva Xonligi
mavjud edi. Hududining kattaligi va aholisining
ko’pligi jihatidan Turkiston general-gubernatorligi eng yirik edi. O’lkadagi 5 mln.dan ko’proq
aholi (o’zbeklar, tojiklar, qirg’izlar, qozoqlar va turkmanlar) islom diniga e’tiqod qiluvchi
musulmonlar edi. Rossiyadan ko’chirib keltirilgan rusiyzabon aholi o’lkadagi aholining 10/1
qismidan ham kam edi.
1917-yilga kelib Rossiya imperiyasi o’zinig so’nngi kunlarini boshidan kechirayotgan edi.
Ma’lumki Possiya imperiyasi Antanta ittifoqi tarafida turib 1914-yildan Birinchi jahon urushiga
kirgan edi. Urushdagi harbiy mag’lubiyatlar va xo’jalikdagi vayronagarchilik imperiyani tang
ahvolga solib qo’ydi. Bu esa 1917-yilning 23-27-fevralida ro’y bergan pus burjua inqilobiga
sabab bo’di.
23-fevralda Petrogradda stixiyali tarzda namoyishlar boshlanib, ularni tarqatish uchun
yuborilgan hukumat askarlari ham qo’zg’olonchilar tomoniga o’tib keta boshladilar. 27-fevralda
qo’zg’olonchilar shaharning muhim joylarini, hukumat idoralarini egallaydilar. Nikolay II (1894-
1917) taxtdan voz kechdi. Ko’p asrlik Romanovlar sulolasi hukmronligi ag’darildi. Natijada
Rossiyada tarixda kamdan-kam uchraydigan hodisa - ikki hokimiyatchilik vujudga keldi.
Ularning birinchisi burjuaziya vakillaridan iborat Muvaqqat hukumat, ikkinchisi Ishchi, askar,
dehqon deputlari sovetlari edi.
Agar burjuaziya Muvaqqat hukumati mamlakatni yuqoridan turib boshqaradigan organ
sifatida faoliyat yuritib, asta - sekinlik bilan hokimiyat muruvvatlarini o’z qo’liga olib borgan
bo’lsa, ishchi, askar, dehqon deputatlari sovetlari esa hokimiyatni quyidan boshqarishda
qatnashib bordilar. Ularning hokimiyat organi - Petrograd Soveti huddi shu yo’nalishda faoliyat
yuritdi.
Podsho Rossiyasining mustamlakachilik asorati ta’sirida bo’lib kelgan Turkiston o’lkasi
hayotida ham bu davrga kelib sezilarli tarixiy voqealar sodir bo’ldi. Podsho Rossiyasining
mustamlakachilik boshqaruv organi - Turkiston General-gubernatorligi tugatildi. Uning o’rniga
Muvaqqat hukumatning 1917-yil 7-apreldagi qaroriga binoan kadet N.N.Shchepkin raisligida 9
kishidan 4 nafari tub yerli aholi iborat Rossiya Muvaqqat hukumatining
Turkiston Qo’mitasi
tashkil etildi. Viloyatlarda harbiy gubernatorlik tizimi barham toptirilib, viloyat komissarlari
instituti vujudga keltirildi. Shuningdek, Rossiyada faoliyat yuritayotgan bolsheviklar,
mensheviklar va eserlar partiyalarining Turkistondagi mahalliy tashkilotlari yetakchiligida
o’lkaning bir qator yirik shaharlarida ishchi, askar deputlari sovetlari tashkil topdi. Tez orada
mahalliy aholi vakillaridan iborat musulmon ishchi va askar deputlari sovetlari ham tuzila
boshlandi. Muvaqqat hukumatning 1917-yil may oyi boshlarida chiqargan farmoniga binoan
Turkistondan jalb qilingan mardikorlar o’z ona yurtlariga qaytib kela boshladi.
Yurt istiqboli va istiqloli uchun qayg’uruvchi vatanparvar, hurriyatparvar kuchlar harakat
qila boshladi va tashkiliy jihatdan uyusha bordi. Bu jarayonda ozod va mustaqil Turkiston uchun
ko’p yillar fidoyilik bilan kurashib kelgan jadidlar harakatining rahnamolari alohida o’rin tutdi.
Ular mahalliy aholining siyosiy ongini o’stirish, hal qiluvchi kurashlarga yetaklab borish
maqsadida o’lkaning ko’plab shaharlarida vaqtli matbuot nashrlari - gazeta va jurnallar chiqara
boshladilar. Masalan, Toshkentda “Xurshid”, “Sadoi Turkiston”, “Turk eli”, “Najot”,
“Kengash”, “Sho’roi islom”, Samarqandda “Oyna”, “Hurriyat”, Buxoroda “Turon”, “Buxoroi
sharif”, Qo’qonda “Sadoi Farg’ona”, “Tirik so’z” nomli matbuot nashrlari o’z sahifalarida
markazdagi siyosiy vaziyatni, joylardagi ahvolni, o’tkir ijtimoiy-siyosiy masalalarni yoritishda,
mahalliy aholi ommasini siyosiy-g’oyaviy jihatdan tayyorlab borishda muhim rol o’ynadi.
Abdulla Avloniy tomonidan Toshkentda 1917-yil aprelidan chiqarila boshlagan “Turon”
gazetasining ilk sonida “Yashasin xalq jumhuriyati” shiori birinchi bor yangragan edi. Unda aniq
maqsad-maslak: “Musulmonlar orasida ko’p yillardan buyon davom etgan umumga zo’rlik,
bid’at odatlarni bitirmak, kelajakda bo’ladigan jumhuriy idoraga xalqni tayyorlamoq” g’oyasi
ilgari surilgan edi.
Xuddi shuningdek, Munavvar Qorining o’sha yili “Najot” gazetasining 26-mart sonida
bosilgan «Xurriyat berilmas, olinur”, degan xitob ham jadidlarning xalq ozodligi va istiqloli
yo’lida jiddiy kurashga bel bog’laganliklaridan dalolat berardi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
