|
Turkiston o’lka musulmonlar sho’rosi
. “Sho’roi Islom” tashkiloti tashabbusi bilan 1917-
yil 16-aprelda Umumturkiston musulmonlarining I qurultoyi chaqirildi. Qurultoy ancha vakolatli
anjuman bo’lib, uning ishida Turkistonning ko’plab atoqli kishilari qatnashadilar. Ular orasida
M. Cho’qayev, M. Abdurashidxonov, M. Behbudiy, U. Asadullaxo’jayev, Sh. Lapin, T.
Norbo’tabekov, A. Z. Validiy, S. Yusupov, I. Shoahmedov va boshqalar bor edi. Qurultoy kun
tartibiga 16 ta masalaning qo’yilishining o’zi ham uning katta ahamiyatidan darak berardi.
Qurultoyda o’lkaning bo’lajak davlat qurilishiga alohida to’xtalinib, Turkistonga keng
muxtoriyat huquqini beradigan demokratik Rossiya federatsiyasi tuzilishi g’oyasi ilgari surildi.
Qurultoyda -
Turkiston o’lka musulmonlari sho’rosi
ni tuzish to’g’risida qaror qabul qilindi.
Turkiston o’lka musulmonlar Sho’rosining birinchi yig’ilishida uning markaziy organi -
Markaziy sho’ro tuzildi. Mustafo Cho’qayev Markaz raisi, Munavvar Qori rais muovini, Ahmad
Zakiy Validiy kotib, M. Behbudiy, U.Assadullaxo’jayev va boshqalar a’zolar etib saylandilar.
Markaziy sho’ro zimmasiga o’lkadagi barcha tarqoq, o’z holicha ish yuritayotgan, nizom va
dasturlariga ega bo’lmagan uyushma va tashkilotlarni birlashtirish, faoliyatini muvofiqlashtirish
vazifasi yuklandi. Buni uddalashda Markaziy sho’roning joylarda tashkil etilgan shu’ba
(bo’lim)lari muhim rol o’ynadi. Jumladan, Toshkent shu’basini M. Abdurashidxonov,
Samarqand shu’basini M. Behbudiy, Farg’ona shu’basini esa Nosirxon To’ra Kamolxon To’ra
o’g’li boshqardi. Shu tariqa Turkistonda uchta hokimiyat organi vujudga keldi:
1.Rossiya Muvaqqat hukumatining Turkiston Qo’mitasi;
2.Ishchi, askar deputatlari soveti;
3.Turkiston o’lka musulmonlari sho’rosi, uning markaziy organi - Markaziy sho’ro.
O’lka xalqlarining rahnamolari bo’lgan jadidlar, ruhoniyat arboblari o’z sa’y- harakatlarida
mahalliy, hududiy manfaatlar, qiziqishlar bilan cheklanib qolmay, boshqa mintaqalardagi
musulmonlar ommasi, ularning ilg’or vakillari bilan ham yaqindan hamjihat bo’lishga intildilar.
Shu maqsadda ular 1917-yilning 1-2-mayida Moskvada bo’lib o’tgan Butunrossiya
musulmonlari I qurultoyida ishtirok etdilar. Unda musulmonlar manfaatini himoya qiluvchi
davlat qurilishi shaklan milliy-hududiy, federatsiya asosidagi demokratik respublika bo’lishi
ta’kidlandi. Qurultoyda Butunrossiya Musulmonlari sho’rosi, uning Ijroiya Qo’mitasi ta’sis
etildi. Ijroiya Qo’mitaga o’lkamiz vakillaridan U.Asadullaxo’jayev va I. Shoahmedovlar a’zo
etib saylandilar.
Turkiston vakillari ishtirok etgan va 1917-yilning 21 - 31-iyul kunlari Qozon shahrida bo’lib
o’tgan Butunrossiya musulmonlarining II qurultoyi ham Rossiya musulmon aholisining ozodlik
va mustaqillik sari harakatlanish yo’lini aniqlashtirish va muvofiqlashtirishda muhim qadam
bo’ldi. Unda Turkiston, Kavkaz va Qrimda davlat boshqaruvini mehnatkashlarning o’zlari hal
etishi, musulmonlar kurashini tashkil etish uchun Butunrossiya Harbiy Sho’rosini ta’sis etish
to’g’risida qarorlar qabul qilindi.
1917-yilning 17-20-sentabr kunlari Toshkentda bo’lib o’tgan Umumturkiston musulmonlari
vakillarining II Qurultoyi o’lka xalqlari xayotida muhim rol o’ynadi. Unda 500 nafar vakillar
ishtirok etdi. Qurultoyda tarkibi 12 kishilik Turkiston o’lka Qo’mitasi, 24 kishilik “Mahkamai
Sharia” (parlament) tashkil etildi. Qurultoyning maxsus qarorida ularning Rossiya davlati
konstitutsiyasiga muvofiq keladigan shariat qonunlari asosida faoliyat yuritishi ta’kidlangan edi.
Qurultoyda “Sho’roi Islom”, “Sho’roi Ulamo”, “Turon”, “Ittihod” va shu kabi boshqa mahalliy
milliy tashkilotlarni birlashtirib, ular negizida yagona
“Ittifoqi Muslimin”
(“Musulmonlar
Ittifoqi”) siyosiy partiyasini tuzish g’oyasi ilgari surildi. Qurultoyda M. Behbudiy otashin nutq
so’zlab, hammani birlikka, jipslashishga da’vat etgandi. “Ulug’ Turkiston” gazetasi qurultoy
ruhini aks ettirib, Turkistonning o’z ichki ishlarini mustaqil hal etishga qodir bo’lgan o’lkaning
mahalliy va milliy muxtoriyatini tuzish g’oyasini asosiy o’ringa qo’ygan edi.
Shunday qilib, Turkistonning ilg’or ziyolilari milliy istiqlolga erishish yo’lida o’lkadagi
barcha sog’lom, vatanparvar kuchlarni birlashib, jipslashib harakat qilishga da’vat etgandilar.
Biroq, afsuski, Turkistonda ayricha faoliyat yuritgan, o’z nafsoniyatiga berilgan hamda
muxolifatchilik ustivor bo’lgan ayrim mahalliy, milliy tashkilotlar mana shu yuzaga kelgan
imkoniyatlardan foydalana olmadilar. Bu esa, shubhasiz, vaziyatni ustamonlik bilan o’z izmiga
burib yuborishga intilayotgan bolsheviklarga qo’l keldi.
Muvaqqat hukumatning mamlakatni jahon urushidan olib chiqa olmaganligidan, agrar va
milliy masalalarni hal etolmayotganligidan bolsheviklar ustamonlik bilan foydalandilar.
Bolsheviklar ilgari surgan “Butun hokimiyat Sovetlarga!”, “Yer dehqonlarga”, “Xalqlarga
tinchlik” shiorlari ularning hokimiyatga kelishlarida ayniqsa asqotdi. Rossiya poytaxti
Petrogradda 1917-yil 24-25-oktabrda davlat to’ntarilishi sodir bo’ldi. Uni Lenin boshchiligida
bolsheviklar partiyasi zo’rlik bilan amalga oshirdi. 1917-yil 25-oktabrda bolsheviklar tomonidan
Petrogradda Butunrossiya Sovetlarining II qurultoyi chaqirilib, unda Lenin boshliq Sovet
hukumati -
Xalq Komissarlari Soveti
tuzildi. Sulx va Yer to’g’risida dekretlar qabul qilindi.
Sovet hukumati nafaqat Markazda, balki shu bilan birga sobiq chor Rossiyasi tasarrufidagi
barcha hududlarda ham o’z hokimiyatini o’rnatish harakatida bo’ldilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
