O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

69 s . KO`MAKCHILAR HAQIDA MA`LUMOT

Ot yoki otlashgan so`zdan keyin kelib, shu so`zni boshqa bir so`z bilan birikishini ta`minlaydigan yordamchi so`zlar ko`makchilar deyiladi. Ko`makchi o`zidan oldin kelgan so`z bilan birgalikda fe`lga bog`lanadi. Ko`makchili so`zning boshqa so`z bilan bog`lanishi boshqaruvli bog`lanishdir. Ko`makchilar o`zi bog`langan so`zning ma`nosini to`ldirib, keladi va shu boisdan o`zi bog`langan so`z bilan birgalikda bir gap bolagi bo`lib qoladi. Ko`makchilar lug`aviy ma`no ifodalamaydi, biroq grammatik ma`no bildiradi. Masalan,uchun- sabab ma`nosini , tomon -yo`nalish ma`nolarini anglatuvchi ko`makchilardir. Masalan, Samiev bu ishning muhimligini bilgani uchun telefon go`shagini ko`tarib, kerakli bo`lim bilan suhbatlashib topshiriq berdi. (T. Mal.) Ko`makchilar ko`pincha kelishik qo`shimchalariga sinonim holda qo`llaniladi. Masalan, xat ruchka bilan yozildi. Xat ruchkada yozildi. Kitobni o`zim uchun oldim. Kitobni o`zimga oldim.

Ko`makchi aslida boshqa biror so`z turkumlaridan ko`makchiga aylangan so`zlardir. Ularning ayrimlari o`z mustaqil ma`nosini yo`qotib, ayrimlari mustaqil ma`nosini qisman saqlagan holda ko`makchiga o`tgan. Ko`makchilar mustaqil ma`nolarini yo`qotish xususiyati va qaysi so`z turkumlaridan o`tganligiga ko`ra quyidagicha:
1. Sof ko`makchilar. 2. Ot ko`makchilar. 3. Fe`l ko`makchilar. 4 Ko`makchi otlar. Sof ko`makchilar o`z lug`aviy ma`nolarni butunlay yo`qotib tomoman ko`makchiga aylangan so`zlardir. uchun, bilan, kabi, sayin, singari, sari, uzra, qadar, orqali, dovur kabi.
Bu Ko`makchilar boshqa so`zlar bilan birikib, turli grammatik munosabatlarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Ot ko`makchilar ot yoki ravishdan ko`makchiga siljigan so`zlardir: burun, ilgari, oldin, keyin, so`ng, tashqari kabi. Fe`l ko`makchilar fe`lning ravishdosh va sifatdosh shakllaridan ko`makchiga o`tgan: qarab, ko`ra, yarasha, bo`ylab, qaraganda kabi. Komakchilar kelishikdagi otlarni boshqa so`zga tomon boshqaradi. Ko`makchilarning kelishikdagi otlarni boshqarishi quyidagicha bosh kelishikdagi so`zni boshqaradigan ko`makchilar: bilan, uchun,kabi , singari, orqali, sari, bo`ylab , uzra; b) jo`nalish kelishigidagi otni boshqaradigan ko`makchilar: tomon, qadar, dovur, qarab,qaraganda, ko`ra, yarasha; v) chiqish kelishigdagi otni boshqaradigan ko`makchilar: birin, ilgari,oldin, keyin, so`ng, buyon, boshqa, tashqari.
Ko`makchi otlar. O`z lug`aviy ma`nosini qisman saqlagan bo`lib, ba`zi xususiyatlariga ko`ra ko`makchiga siljib qolganligi uchun ko`makchi vazifasida qo`llaniladigan otlar ko`makchi otlar deyiladi. Ko`makchi otlar o`zidan oldingi so`zlar bilan qaratqich qaralmish munosabati asosida birikib, butunlikni tashkil etadi. Quyidagi so`zlar ko`makchi otlardir: old, orqa, ket, o`rta, ich, opa, tag, ust, tepa, to`g`ri, yuza, haq, xusus, huzur.
Ko`makchi otlar qaratqich, jo`nalish, o`rin -payt, chiqish kelishikklari qo`shimchalarini olgan holda qo`llanadi. Masalan, Nizomjon nimalar bo`layotganniga tushunolmay, hamon supa oldiga garang turardi. (S.A.) Balki u alam ustiga yolg`on gapirgandir, a ? (T. Mal.) Tushga yaqin yomg`ir tindi -yu, bulutlar orasidan ko`m-ko`k ocmon va issiq yoz oftobi ko`rindi. (P.Q.) Ular ma`no jihatdan quyidagicha: 1. Vertikal yo`yalishdagi o`rinni ifodalovchi ko`makchi otlar: ost, ust, tag, tepa.2. Gorizontal yo`nalishdagi o`rinni ifodalovchi ko`makchi otlar: old, orqa, ort, ket, ora, o`rta, yon, uch, tashqari, huzur. 3. Fikrning nima haqida ekanligini ifodalovchi ko`makchi otlar: to`g`ri, xusus, yuza,