|
Kishilik olmoshlari. Bu olmoshlar nutq jarayonida qatnashadigan, tilga olinadigan shaxs so`zlovchi (men, biz), tinglovchi(sen, siz), va o`zga( u, ular) kabi shaxslar o`rnida qo`llanadi. kishilik olmoshlari birlik va ko`plik sonlarni, uch shaxsni (I, II, III) ko`rsatadi. Men olmoshi so`zlovchi shaxs, sen olmoshi tinglovchi shaxs o`rnida qo`llaniladi. Qo`y bu gaplarni, men seni sog`inib ko`rgani keldim.(O.).
Badiiy adabiyotlarda sen olmoshi harsa -predmetlarga nisbatan ham ishlatiladi. Ey ko`ngil quyoshi, sen ham chiqa qol, chaman chimildiqlar muborak endi.(G`.G`.)
Men, sen olmoshlarining ko`plik shakli mavjud emas.Shuning uchun ko`plik boshqa so`zlar (biz, siz) bilan ifodalanadi va bu so`zlar boshqa shaxslar bilan birgalikni bildiradi. Biz, siz olmoshlari ma`no jihatidan umumiy bo`lgan ko`plikmi ifodalasa -da, ba`zan bu olmoshlar -lar ko`plik qo`shimchasini olgan holda ham ishlatiladi: bizlar , sizlar kabi. Bunday holatda ko`plik ifodalovchi ikki shakl birlashadi biroq, ma`lumki bu shakllarning biri orqali ma`no ifodalanadi,. Bu xildagi bir xil ma`noni ifodalashda ishtirok etadigan ikkita shakl pleonazm (ortiqcha ) deyiladi.Mana sizlar eshitdilaring, komissiya ukam nima dedilar ? (A. Q.)
Ko`plikni ifodalovchi siz olmoshi nutqda yakka shaxsni ifodalashda ham ishlatiladi. Bunda uning ko`plik ma`nosi hurmat ma`nosi bilan almashadi. Men o`zimni kimligimni sizga o`zim aytib berdim. Ammo siz o`zingizning kimligingizni aytib bermadingiz .(S.A.) Men olmoshi o`rnida
nutqda biz olmoshi ishlatiladi va o`rni bilan kamtarlik, mag`rurlanish kabi ma`nolarni ifodalaydi. Masalan, Seniki minnatli. Sen burnining tagiga soch qoygan quruqlaringdan bittasiga buyurasan. U xo`p deydi-yu, ammo ichida ming`irlaydi.Bizga bunaqasi ketmaydi. Bizga xolis xizmat kerak.(T. Mal.)
Kishilik olmoshlarining I, II shaxslari insonga III shaxsi insonga va boshqa narsa-predmetlarga nisbatan ham ishlatiladi. Masalan, u bir sayyoradir. Erdek shafaqgun, u bir olamdirki, bilmas nihoya .(E.V.) Kishilik olmoshlarining uchinchi shaxs birligi u ko`rsatish olmoshi u bilan shakldosh. Ular qaysi o`rinda kishilik, qaysi o`rinda ko`rsatish ekanligini matn belgilaydi. U kishilik olmoshi bolsa, kim? nima? so`rog`lariga, ko`rsatish olmoshi bo`lsa qaysi? so`rog`iga javob bo`ladi. Masalan, U o`ychan odimlab birinchi xonaga chiqdi. (O. Yo.)
Qalandar bilan Ali Qushchi oyoqlarini erga tirab, kiftlari bilan toshni azod ko`targan edi, u ohista qo`zg`alib, “gurs” etib ag`darildi.
(O.Yo.) Kishulik olmoshlari otlardek turlanadi, fe`llardek shaxs-son qo`shimchalarini oladi. Kishilik olmoshlari kelishik qo`shimchalarini olganda ayrim olmoshlar o`zagiga o`zgarish yuz beradi. Chunonchi, qaratqich va tushum kelishigi qo`shimchalari men, sen olmoshlariga qo`shilganda bitta n tovushi tushib qolsa, u olmoshiga jo`nalis, o`rin-payt va chiqish kelishigi qo`shimchalari qo`shilganda bitta n orttiriladi .
men sen u
mening sening uning
meni seni uni
menga senga unga
menda senda unda
mendan sendan undan
Shaxs- son qo`shimchalari kishilik olmoshlariga quyidagicha qo`shiladi: menman, sensan. Kishilik olmoshlari egalik qo`shimchalarini olmaydi. Sening so`zidagi -ing qo` shimchasi shaklan II shaxs egalik qo`shimchasiga o`xshasa-da, aslida qaratqich kelishgi shakldir.
Kishilik olmoshlarining barcha ko`rinishlari -ning qo`shimchasini olgan holda egalik ma`nosini bildiradi: meniki, seniki, uniki kabi.Bu qo`shimcha men, sen olmoshiga qo`shilganda bitta i tovushi tushib qolib o`zakda o`zgarish bo`ladi: meniki, seniki.
Ko`rsatish olmoshlari. Predmet, narsa-hodisani ko`rsatish uchun ishlatiladigan olmoshlar ko`rsatish olmoshlari deyiladi. Ko`rsatish olmoshlari bir turdagi predmetdan bittasini ajratib ko`rsatish uchun qo`llaniladi.
Bu olmoshlar predmetni so`zlovchi bilan predmet turgan masofaga nisbatan ko`rsatishiga ko`ra o`zaro farqlanadi. Ko`rsatish olmoshlaridan u, bu, shu, o`sha, shuningdek, shu olmoshlarining ana, mana so`zlari bilan birikuvidan hosil bo`ladi: ana shu, mana bu, mana shu kabi. Bu olmoshi o`rnida ba`zan ushbu olmoshi ishlatiladi.
Ko`rsatish olmoshlari so`zlovchiga yaqin yoki undan uzoqda turgan narsa-predmetni ko`rsatishiga ko`ra o`zaro farqlanadi. Bu olmoshi so`zlovchiga yaqin bo`lgan, so`zlovchi ko`z oldida bo`lgan narsa- predmetni ko`rsatish uchun qo`llaniladi. Masalan, To bu odam kursiga sekin, ehtiyotlik bilan o`tirmagunicha hech kim o`tirmadi. (A.Q.) O`z domlasidan bu savolni eshitish Azizni dovdiratib qo`ydi. (O`.U.) Shu olmoshi ham ma`no jihatidan bu olmoshiga yaqin . Kamina ham uch yilcha shu ish bilan shug`ullanib, oxiri natija chiqmay tashlab ketganman. (O`U.) Bu va shu olmoshlarining arxaik shakllari bul, shul badiiy nutqda ko`p ishlatiladi: Notiq dedi: taqdir shul, bul jahoniy iroda, tillar yo`qolur butkul, bir til qolur dunyoda. (E.V.) Mirzo Ulug`bekka bul ish etibdir! (O.Yo.) U olmoshi so`zlovchiga nisbatan uzoqda bo`lgan predmetni ko`rsatish uchun, yoki oldin bo`lgan voqeani ko`rsatish uchun qo`llaniladi. Nizomjonni kelishini kutib u yondan bu yonga o`trib turdi. (S. A.) Saidakbar eshon u paytlar yosh bola edi. (A.Q.)
O`sha so`zlovchidan uzoqda bo`lgan narsa-predmetni ko`rsatish uchun, yoki ilgari bo`lib o`tgan voqeani eslash orqali ko`rsatish uchun ishlatiladi. Ha, O`rozqul haq, Normurod bundan oltmish yil miqaddam, mardikorlikka ketadidan o`sha mash`um ilon yilidan oldinroq shahar ko`rgan (O. Yo.) Ana u , mana bu, mana shu, ana osha olmoshlari tarkibidagi ana, mana so`zlari qanday ma`noli olmoshga qo`shilsa , shu olmosh manosiga mos holda narsa- predmetni ko`rsatishda qo`llaniladi.
Ko`rsatish olmoshlari kelishik: uning, shuning, o`shaning; egalik : inim, bunim, shunim: ko`plik: ular , bular shular qo`shimchalarini olgan holda qo`llaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
