O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

GAP BO`LAKLARI SANALMAYDIGAN SO`Z
VA BIRIKMALAR

Gap tarkibida gap bo`lagi hisoblanmaydigan bo`laklar bilan grammatik jihatidan bog`lanmaydigan so`z va birikmalar ham ishlatiladi. Bunday so`z va birikmalar faqat ma`no jihatidan butun quyidagi turlarga bo`linadi: undalma, kirish so`z, kirish brikma va kiritma gap.

UNDALMA

So`zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirgan soz yoki so`z birikmasi undalma deyiladi. Undalma bildirilayotgan fikrga tinglovchining diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.

Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otllashgan so`z bilan ifodalanadi va bu jihatdan egaga o`xshaydi, lekin u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan bog`lanishligi va maxsus ohangga ega bo`lmasligi bilan gap bo`laklaridan farq qiladi. Masalan:
Azizim, devorda chiqillar soat,
Kunu tunnu bo`ldik yigirma to`rtga.
(U. A.)
Undalma ikkinchi shaxsga qaratilgan bo`ladi. Ko`p hollarda shaxs otlari,qarindoshlik, hunar, kasbni anglatuvchi so`zlar undalma bo`lib keladi. Masalan:
Ey, mening munisdinam,
Mehribonim, opajon.
(U.A.)
To`kilganidan tomchilagan yomon, uka, tomchilagan yomon.Ayrim hollarda, ayniqsa, she`riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz predmetlarning nomini bildirgan so`zlar ham undalma bo`lib keladi. Masalan:
Sayrang, bulbulim, sayrang,
U gulning shohi sinsin.
(Qo`shiqdan)
To`pim , to`p - to`p etasan,
Ursam uchib ketasan
Undalma bir so`z bilan shuningdek so`z birikmasi bilan ifodalanadi. Bir so`z bilan ifodalangan undalma yolg`iz undalma deb yuritiladi. Masalan:
Qo`llarim gullagan edi, bahorim,
Qara, gullab turgan qo`llarim xazon.
(U.A.)
So`z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq undalma deyiladi. Masalan:
Nechun bu tuproqni deb yig`ladi Furqat,
O, Koshgar tuprog`i, qishloqmiding sen.
(E. V.)
Kelinglar, go`zal gullar,
Keling, oshiq bulbullar
(SH. R.)

Undosh ma`nosini kuchaytirish uchun ba`zan undalma takrorlanadi: Qushlar, qushlar, hoy qushlar !

Qanot qoqib kelinglar!
(Z. D.)
Undoshni ko`chli ifodalash uchun undalmaning oldidan ba`zan ey, yo, hoy kabi undovlar keladi. Bunday holatda undov bilan undalma orasiga vergul qo`yilmaydi:
Ey, quyosh, ko`rsat yuzing,
Tundan bag`ir qonlanmasin.
(S. A.)
Undalma gap boshida kelsa, yozuvda undalmadan so`ng vergul qo`yialadi: O`quvchilar, topshiriqlarni o`z vaqtida bajaringiz. Agar gap boshida kelgan undalma hayajon bilan aytilsa, undan so`ng undov belgisi qo`yiladi: O`rtoqlar! Aziz o`rtoqlar! Haqiqat o`z o`rnini topdi.
Undalma gap ichida kelsa uning har ikki tomonidan vergul qo`yiladi: So`zla, ko`zgujon, haqiqatni et bayon .(P.)
Undalma gap oxirida kelsa undan oldin vergul qo`yiladi: O`zbekistonni gullarga burkaylik, do`stlar! Topshiriqnni o`z vaqtida bajarganingiz uchun rahmat, azamatlar.