O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

BOG`LANGAN QO`SHMA GAPDA TINISH BELGILARINING ISHLATILISHI

1. Agar bog`langan qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplar biriktiruvchi bog`lovchilar (va, ham, hamda ) yordamida bog`lansa, ular orasidagi vergul qo`yilmaydi.

Tashqarida chaqmoq yaltirar va bahor yomg`iri salovatli shovillardi. (P.Q.)
2. Agar zidlovchi bog`lovchilar (ammo, lekin, biroq ) yordamida biriksa bu bog`lovchilardan oldin vergul qo`yiladi. Odam ham g`o`zaga o`xshab oftobga intiladi, lekin uning oftobi- odamdan ko`radigan mehr -oqibati. (A.Q.)
3. Agar yuklamalar, bo`lsa, ega so`zlari yordamida bog`lansa bog`langan qo`shma gapdagi sodda gaplar orasiga vergul qo`yiladi: Yomg`ir tindi-yu, quyosh charaqlab chiqdi.
4. Bog`langan qo`shma gap tarkibidagi sodda gaplar o`zaro ayiruvchi bog`lovchilar yordamida biriksa orasiga vergul qo`yiladi.
O`ktam goh daraxtning mevalariga, goh oftobda qordek chaqnagan uym-uym pillalarga qiziqib qaraydi.(O.)


86 -s ERGASHGAN QO`SHMA GAP

Mazmun, ohang va grammatik jihatidan biri ikkinchisiga tobelanib, uni to`ldirish, izohlash, aniqlash uchun xizmat qiladigan qo`shma gaplar ergashgan qo`shma gap deyiladi. Shuning uchun bu qo`shma gaplarning komponentlaridan biri hokim, ikkinchisi tobe sanaladi. Hokim, tobe munosabatlariga ko`ra ergashgan qo`shma gaplar ikkiga bo`linadi:

1. Bosh gap. 2. Ergash gap.
O`zicha mustaqil bo`lib, boshqa gapga tobelnmagan gap bosh gap deyiladi. Bosh gapga ergashib uni izohlab kelgan gap ergash gap deyiladi.Masalan: ildiz oziq bersa, novda ko`karar(Maqol) gapida ildiz oziq bersa ergash gap, novda ko`karar bosh gap. Bunda ergash gap bosh gapni payt munosabatiga ko`ra izohlagan.
Ergashgan qo`shma gapda bosh gapning kesimi to`liq shaklangan bo`ladi, ammo ergash gapning kesimi to`liq shakllanavermaydi, shunga ko`ra ergash gap bosh gapga ergashtiruvchi vositalar, bog`lovchilar, ko`makchilar nisbiy so`zlar va ayrim fe`l shakllari orqali birikadi. Misollarni qiyoslang:
1). Mustaqillikka erishgach, O`zbekiston dunyo ham jamiyatining teng huquqli a`zosi bo`ldi (Gazetadan.) Bu gapda mustaqilikka erishgach-ergash gap, dunyo ham jamiyatining teng huquqli a`zosi bo`ldi -bosh gap va ular o`zaro- gach vositasi orqali birikkan.
2). Hali gul ochilmagan bo`lsa ham stol ustiga katta guldastalar qo`yilgan edi. (O.)3) Olim bo`lsang, olam seniki (Maqol)
4). Hammamiz dalaga yo`l olgan chog`da katta to`y tusini oladi qishloq(H.G.) ikkinchi gapda sa ham, uchunchi gapda sa, to`rtinchi gapda chog`da kabi vositalar orqali ergash gap bosh gapda bog`lanib kelmoqda.
Demak bu bog`lovchi vositalar quyidagi ko`rinishlarga ega:
1. Ergashtiruvchi bog`lovchilar (chunki, shuning uchun-ki, sababli, negaki, go`yo, toki.2 . Ko`makchilar vositasida (bilan, lekin, sari) va boshqalar. 3. Nisbiy so`zlar vositasida: (qancha, shuncha) kabi.
4. Fe`l shakllari vositasida (sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi va fe`lning shart, buyruq mayli) yordamida.