O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

TAKRORLAASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1.Modal so`zlar qanday modal ma`nolarni anglatadi.
2.Modal so`zlarning gapdagi vazifasi nimalardan iborat


Modal so`zlarni tahlil qilish tartibi
1. Ma`nosiga kora turi.
2. Gapdagi vazifasi.
Namuna: Darhaqiqat, Tursunboy nihoyatda ko`rkam yigit bo`lgan edi.(S.A.) Darhaqiqat- modal so`z, fikrning aniqligini ifodalagan, boshqa so`zlar bilan grammatik jihatdan bog`lanmagan, kirish so`z vazifasida kelgan.
42-mashq. Modal so`zlarni topib ma`nosiga ko`ra turini aniqlang? Tushunarli demak, bu hammasi tushunarli. (P.Q.)2. -Albatta, shaharning darbozasi ertalab ochilib, shom bilan yopiladir... (A.Qod.)3. Saidiy undan boshqa bir gap kutgan ekan shekilli, ta`bi xira bo`lib yonboshladi. (A.Q.) 4. Meninngchak, bu ishga ko`nmaydigan odam bo`lmasa kerak.(S.A.) 5. -Afsus, xonim hazratlari, afsus! -dedi.(P.Q.) 6. Ehtimol, ayni shu xususiyatlari Saltanatga qiziq ko`rinib, unga xush yoqgandir.(O`.U.) 7. -Xullas,viltga chidamli yangi nav yaratildi, o`rtoqlar! (O`.U.)8. Zunnun o`z hunarini ko`rsatmoqchi bo`ldi, shekilli...(Ch.) 9. Aytgancha, qachon kelishadi.(Ch.) 10. -Tuzuk, -dedi qutidor-uning rizolig`ini o`zingiz olmoqchimisiz? (A.Qod.)


73 s. UNDOV SO`ZLAR HAQIDA MA`LUMOT

His-hayajon va buyruq-xitobni bildirib, gap bo`laklari bilan grammatik jihatdan bog`lanmaydigan so`zlar undov so`zlar deyiladi. Undovlar garchand, his-hayajon va haydash-chaqirish kabi xitoblarni ifodalasa- da, his-hayajon va haydash -chaqirishga nom bo`lmaydi.

Undovlar morfologik belgilarga ega emas, morfologik usul bilan yasalmaydi. Biroq undovlarning takrorlash va juftlash orqali ayrim undovlar hosil bo`lgan: ehhe, voy-bo`y, voy-voy, e-ha, e-voh kabi. Undovlarda ohangning roli kuchli. Binobarin, so`zlar ma`lum ohang bilan aytilsagina his-hayajonni ifodalaydi. Masalan, oddiy tarzda o deyilganda tovush ifodalansa, do`sti nodon koshkiydi, ko`zim ko`r bo`lsa-da, seni ko`rmasam? (O.Yo.) gapidagi o tovushida kuchli his-hayajon ma`nosi mavjud, shu boisdan u “xafalik”, “afsusslanish” ma`nolarini bildirgan
Undovlar ma`no xususiyatiga ko`ra ikki xil: his-hayajon undovlari, buyruq- xitob undovlari. His-hayajon undovlari turli his- tuyg`ularni, kechinmalarni bildiradi: o, oh, e, eh, uh, ey, voy, dod, he, a, obbo, ha, o`ho`, ehe, attang, vodarig`, rahmat, salom, ofarin, balli, barakallo kabilar. Bu xildagi undovlarning his-tuyg`u bildirishida ohang muhimdir.
His-hayajon undovlari quyidagi ma`nolarni ifodalayd :
1. Shodlik, xursandchilik ma`nolarini ifodalaydi. O`ho`, zo`r-ku. Egasi kim ekan? (O`. U.) -Obbo, azamat -ey! To`rt yarim sotih kelib qoladi. (S.A.) Xafalikni, charchoqni, og`ir ruhiy qiyinchilikni ifodalaydi. Evoh! U ko`pdan beri shahzodadan qo`rqib yurgani bejiz emas ekan. (O.Yo.)
3. Ta`kid va taajjublanish ma`nolarini ifodalaydi. Eh, Aziz, Aziz! hech kim qilmagan ishni qilaman , deb ko`krak mushlab katta ketmay qo`yaqol!.(O`.U.) E, tavba! Nima va`da bergan ekan, hayronman! (O`. U.)
4. Urf-odat ma`nolarini ifodalaydi. Jindek mizg`ib olganingdan keyin idoraga chiqasan xayr. (S.A.)
Buyruq -xitob undovlari asosan hayvonlar va qushlarni chaqirish, haydash, harakatlantirish yoki harakatdan to`xtatish uchun ishlatiladi: beh-beh, bah-bah, tu-tu-tu, chu, ish, pisht, xi-xi, tur, (itni), chigi-chigi, ho`sh-ho`sh, kisht-kisht.
Buyruq-xitob undovlarining ayrimlari insonga nisbatan ham ishlatiladi. Bunday holda undovlar nom o`rnida ishlatilib, murojatni ifodalaydi: hoy, ey, hey, kabi. Ey , jiyan boshimga balo qo`yding -ku. (S.A.)