|
Aniqlov bog`lovchisi. -ki (-kim). Bu bog`lovchi eng ko`p qo`llaniliadi.Aniqlov bog`lovchisi deyarli ergashgan qo`shma gaplarning har xil turlarini o`zaro bog`lab, gapning biror bo`lagini izohlab, aniqlash uchun ishlatiladi. Oradan ikki oy o`tdi hamki inspektor chiqmadi. (A.Q.) Sabab bog`lovchilari: chunki, shuning uchun, negaki. Bu bog`lovchilar ergashgan qo`shma gap tarkibidagi asosiy fikrning yuzaga kelishidagi sababni ifodalash uchun ishlatiladi. Nega yaxshi ishlamaydi !.Chunki yaxshi savodli siyosiy bilimli muxbirlar kam. (A. Q.)
Maqsad bog`lovchisi: toki . bu bog`lovchi maqsad ma`nosini ifodalovchi ergashgan qo`shma gaplarni bog`lash uchun ishlatiladi.
Chog`ishtiruv bog`lochilari: go`yo, go`yoki .Bu bog`lovchilar voqea -hodisalarni,narsa -predmetlarni o`xshatish uchun ishlatiladi. O`xshatish ergash gapli qo`shma gaplarni bog`lashda qo`llaniladi. “Bog`i maydon” darvozasiga etganda go`yo er yutganday yo`q bo`ldi-qoldi:(O.Yo.)
Bu bog`lovchi ko`pincha voqea- hodisaning noaniqligini, gumonligini ifodalashda ham qollaniladi. Go`yo Shohruh Mirzo Samarqandga tashrif buyurganida mashhur bir temirchiga qilich buyurgan, temirchi esa qilich yasashdan bosh tortgan.(O.Yo.) Shart va to`siqsizlik bog`lovchilari: agar, agarda, garchi , basharti. Bu bog`lovchilar yuzaga chiqishi shart bo`lgan voqea- hodisalarning muayyan fikrga zidligini, ammo uning yuzaga chiqishiga to`siq bo`la olmasligini ifodalaydi.
Shart va to`siqsizlik bog`lovchilari shart ba to`siqsiz ergash gaplarni o`zaro bog`laydi.
71 s. YUKLAMALAR HAQIDA MA`LUMOT
Fikrning borliqqa bo`lgan munosabatini bildirib, so`z va gaplarga turli modal ma`no qo`shadigan yordamchi so`zlar yuklamalar deyiladi. Yuklamalar o`zi birikkan gapning ma`nosini ta`kidlab. kuchaytirib, chegaralab, so`zga ishonch, gumon, tasdiq, inkor ma`nolarini qo`shish uchun ishlatiladi. Yuklamalar ham gap bo`lagi vazifasida kelmaydi.
Yuklamalar shakl xususiyatlariga ko`ra ikki xil: so`z yuklamalar, affiks yuklamalar. So`z yuklamalar faqat, hatto, agar, havot, nahotki, xuddi. Bular shakl jihatidan so`zlarga teng kelsa ham vazifa nuqtai nazaridan yuklamadir.
Affiks yuklamalar -gina (-kina, -qina), -mi, -chi, -a, (-ya), -u, (-yu) , -da, -oq, -yo`q, -ku, -dir. Yuklamalar quyidagi modal ma`nolarni bildiradi:
1. So`roq va taa`jjub yuklamalari -mi, -chi, -a (-ya), nahotki. Bu yuklamalar turli so`zlarga qo`shilib so`roq ma`nosini, nahot, nahotki yuklamasi esa taajjubni ifodalaydi. Saltanatning gaplari-chi? Ularda haqiqat yo`gini? (O`.U.)2. Kuchaytirruv va ta`kid yuklamalari -ku, -u, (- yu), -da, oq, (yo`q), -ki (kim), axir, hatto, hattoki.
Bu yuklamalar ma`noni kuchaytirish, ta`kidlash uchun ishlatiladi. Tolmas Azimovday insofli odamlar-ku, achinishadi” ( O`.U.) Bu gal eshik tezda ochildi-yu, ichkaridan professorlar chiqib keldi.( O`.U.) 3. Ayiruv va chegaralov yuklamalar -gina (-kina, -qinq) , faqat. Bu yuklamalr narsa-hodisani boshqalaridan ajratish, ish -harakatni chegaralash uchun ishlatiladi. Zebixon bu pachoqqina ko`rimsizgina kamgap bolaning ichida shuncha gap borligini bilmagan ekan. (S.A.)
4. Aniqlov yuklamasi xuddi. Gap mazmunidan anglashiladigan voqea-hodisani boshqasiga o`xshatish uchun ishlatiladi. Osmon xuddi tomlarga tegib turganday. (A.Q.)
5. Gumon yuklamasi -dir. Bu yuklama gumon, noaniqlik ma`nolarini ifodalaydi . Shu payt birdan qo`shiq tindi. Nimadir shitirladi. (S.A.)
Affiks yuklamalardan -gina (-kina, -qina), -dir, -oq(-yo`q), -mi so`zlarga qo`shib yoziladi. Shu kuniyoq havoning aynib qolganligiga qaramasdan Naymanga qarab ketdi. (S.A. ) -ku, -chi, - da, -u (-yu), -a (-ya) yuklamalari so`zlardan chiziqcha bilan ajratilib yoziladi. To`ppa - to`g`ri kirib kelaverganini-ya . (O`U.) Mulla Fazliddin pastroqda to`xtab, qo`l qovushtirdi -yu, engil bir ta`zim bilan javob berdi. (P.Q.)
So`z yuklamalari axir, hatto, hattoki, faqat, nahot, nahotki, xuddi alohida holda yoziladi. Hosili o`rib olingan bug`doyzorlarda, hatto olis yaqindagi bog`larda biron-bir odam qorasi ko`zga chalinmas, hatto qirlarda mollar ham ko`rinmas edi.(O.Yo.)
TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Yordamchi so`zlar deb nimaga aytiladi ?
2. Ko`makchilar qanday bazifalarni bajaradi ?
3. Ko`makchilarning qanday turlari bor ?
4. Qanday so`zlarga bog`lovchilar deyiladi ?
5. Bog`lovchilarning qanday turlari bor ?
6. Bog`lovchilarning gapdagi vazifalari nimalardan iborat ?
7. Yuklamalar ma`no xususiyanlariga ko`ra necha xil ?
8. Yuklamalar qanday yoziladi ?
Do'stlaringiz bilan baham: |
