O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika- matematika fakulteti “umumiy fizika” kafedrasi

masala. 8-rasmda keltirilgan

a t 

bog’lanish grafigiga ko’ra

v t 

x

x
bog’lanish grafigini chizing. bunda boshlang’ich t  0 

sharakatining tezligini nolga teng deb shisoblang.

a_h v_h2 m c

m c²

1 1

paytda moddiy nuqta

0

1 0 1 2 3

-1 -1
8-rasm 9-rasm.

x
v t 

bog’lanish grafigini chizishdan oldin

a t 

bog’lanish grafigini

x
sinchiklab o’rganamiz. jism (0-1) vaqt oralig’ida

1 ^м o’zgarmas tezlanish bilan

_c 2

to’g’ri chiziqli tekis tezlanuvchan sharakat qilgan. masala shartiga asosan

м

t  0 da

0

t
v  0

bo’lgani uchun

v  at

dan

t  1c


da v  1

t
c

^м 

ekanligi kelib chiqadi.

demak , tezlik (0-1 s) vaqt o’zgarishida

 ^{0  1} 

 ^с 

ga o’zgargan. moddiy nuqta

(1-3 s) ya’ni 2 s vaqt davomida

м

a   1

_с 2

manfiy tezlanish bilan sharakat

qilgan.bu shol moddiy nuqtaning keyingi 2 s ichida tekis sekinlanuvchan sharakat qilganligini ko’rsatadi.

u shol moddiy nuqtaning tezligi

0

1
v  v  at


t
м

formula bilan aniqlanishini

bilamiz,

t  1c

da v  0

t  2 c da

v   1


x

1
c

ligi kelib chiqadi.

olingan natijalar asosida ko’rinishida bo’ladi.

v t 

bog’lanish grafigini chizsak 9-rasm

Egri chiziqli sharakatninig eng sodda ko’rinishi, nuqtaninig aylana bo’ylab tekis sharakatidir.

Bunday sharakatda tangensial tezlanish ^a _ ^  0 ga tang bo’ladi. normal

n
tezlanish

a  const

bo’ladi.

Bunday sharakatda burchak tezligi
Nuqtaning to’liq chiziqli tezlanishi

_v 2

_{ } d 

dt
a 

ga teng.
(2)ga teng

dv

a _ 

dt

(3)

n
a  (4). r – aylana radiusi. v-aylanma sharakat qilayotgan nuqtaning

R

chiziqli tezligi.

Aylanish davri t, aylanish chastotasi ^v bilan burchakli tezlik quyidagicha bog’langan

_{ } 2

T

(5) T  ¹

v

(6)
  2v

(7)

chiziqli va burchak tezliklar o’zaro quyidagicha bog’langanligini bilamiz.

v   R

(8)

aylana bo’ylab tekis o’zgaruvchan sharakatni harakterlash uchun, 

burchak tezlanish tushunchasi kiritiladi.

burchak tezlanish   ^{d }

dt

(9) formula bilan aniqlanadi.o’zgarmas burchak

tezlanish bilan sharakatlanuvchi 

 const 

jismlar uchun sham to’g’ri chiziqli

sharakatlarga o’hshash quyidagi formulalarni shosil qilamiz.

0
     t

(10)

  

_{ } 0

2

(11)

0
   t 

 t ²

2

(12)

 2   2

_{ } 0

2 

(13)

tekis aylanma sharakatda

  const

bo’ladi. bu sholda

  0

deb

olinadi. tekis tezlanuvchan aylanma sharakatda

  

va   0

bo’ladi. tekis

0
sekinlanuvchan aylanma sharakatda

  

va 

 0 bo’ladi. tangensial

n

0
tezlanish burchak tezlanish bilan

a _  R

14. 
    bog’lanishga ega. normal
    

tezlanish burchak tezlik bilan

a   ²  R

14. 
    bog’lanishga ega.
    

Masalalar yechish

Egri chiziqli sharakat kinematikasiga tegishli masalalarni shartli ravishda uch gruppaga bo’lish mumkin.

1. 
   moddiy nuqtaning aylana bo’ylab sharakati.
   
2. 
   qattiq jismning qo’zg’almas o’q atrofidagi sharakati.
   
3. 
   gorizontga burchak ostida otilgan jismlarning sharakati
   

Moddiy nuqtaning aylana bo’ylab sharakatiga tegishli masalalarning metodikasi ustida to’htaladigan bo’lsak ilgarilanma sharakat kinematikasiga tegishli masalalarni yechish metodikasidan prinsip jihatidan deyarli farq qilmaydi. biroq nuqtaning chiziqli va burchakli tezliklari orasidagi bog’lanishlarni shisobga olish kerak bo’ladi. Aylanma sharakat qilayotgan

nuqtaning tengensial (urunma) va normal tezlanishlari vektori

^a  ^{; a} n ^va

to’la tezlanish vektori a ni qaralayotgan nuqtada chizib ko’rsatamiz.

Aylanma sharakat qilayotgan nuqtaning sharakat tenglamalarini yozamiz. lozim bo’lsa urinma va normal tezlanishlarni, burchakli tezlanish va burchakli tezliklar bilan bog’laymiz va shakozo. aytilganlarni aniq bir masalada ko’raylik.

10. 
    masala. Yerning sutkalik aylanishida toshkent kengligida 41 ⁰ 20 ¹  yer sirti nuqtalarining tezligi qancha? yer radiusini 6400 km deb qabul qiling.
    

Biz ekvatorda shar qanday nuqtaning chiziqli tezligi formula bilan aniqlanishini bilamiz.
v   R 

2 R T

(1)

T  24 coam

 86400 c

ga teng bo’lib yerning sutkalik aylanish davridir.

biror bir  burchak kenglikda esa (10-rasm)

v _   R _ ;

1. 
   ga teng.
   

chizmadan

R _ 

R cos 

2. 
   
   

В R_ O 

a

m

10-rasm

v_ 

2 R T
 cos 

3. 
   bilan aniqlanadi v_
   

м

 230

c

ga teng.

toshkent kengligidagi yer sirti nuqtalarining markazga intilma

_v 2


tezlanishini topish kerak bo’lsa
 2  R ²

a _  ;

R _

v _    R _

a _ 

^   2  R



R _

  2  R cos 

  ^2 ekanligini hisobga olsak

T
a _ 

4 2  R ²

_T 2
 cos 

shosil bo’ladi.

a _ -ni shisoblash mumkin.

VIII.QATTIQ JISMNING QO’ZG’ALMAS O’Q ATROFIDAGI HARAKATIGA TEGISHLI MASALALARNI YECHISH

METODIKASI

Bunday tipdagi masalalarni yechishda burilish burchagi,burchak tezliklariga asoslangan kinematik tenglamalar tuziladi. bunday tenglamalarni tuzishda burchak tezlik va burchak tezlanish vektor kattaliklar ekanligini nazarda tutmoq kerak. tekis tezlanuvchan aylanma sharakatda burchak tezlanishi vektorlarining yo’nalishi, burchak tezligining yo’nalishi bilan ustma-ust tushadi. bunday sholda ^ musbat ishora bilan olinadi. aylana bo’ylab tekis sekinlanuvchan sharakatda burchak tezlik vektorining yo’nalishi bilan qarama-qarshi tushadi.

Bunday shollarda ^ minus ishora bilan olinishi kerakligini esda tutish kerak.aniq bir masala misolda ko’raylik.

11. masala.

120

айл мин

bilan aylanayotgan mahovik 1,5 min. vaqtdan

keyin to’shtaydi. mahovikning aylanma sharakatini tekis sekinlanuvchan deb shisoblab, uning burchak tezlanishini va to’liq to’htaguncha necha marotaba aylanishini toping?

0
berilgan: v
topish kerak
 120
айл мин
; t  1,5 мин ;

  ? N  ?

mahoviqninig harakat tenglamasi.

0
   t 

 t ²

2

(1)

0
  
  t

(2)

  2 N

(3) va

  2v

(4)



0
 2 v

5. 
   ekanligini
   

0
nazarga olsak (2) tenglama,

2 v  2   t

5. 
   ko’rinishni oladi.
   

0

0
masala shartida v  0 , u holda

0
 t  2 v ;

2 v

 

t
 0 ,9

рад _с 2
  0 ,9

рад _с 2

ga teng.

1. 
   va (2) shamda (3) va (5) lardan
   

2 N

 2 v t  ^{ t}


0
2

(7)

bundan N

0
 v  t 

 t

4  
 400

aylana;
N  400

aylana.

Avvalom bor bunday tipdagi masalalarni yechishda, gorizontga burchak ostida otilgan jismning sharakatini bir-biridan mustaqil ikkita sharakatning yig’indisidan iborat deb qaralmog’i kerak. bu sharakatlardan biri ou o’qi bo’ylab vertikal ravshdagi sharakat, ikkinchisi oh o’qi bo’ylab gorizontal yo’nalishdagi sharakatdir. shuning uchun bunday gruppaga kiruvchi masalalani yechishda tezlik va tezlanish vektorlarini oh va ou o’qlari bo’ylab tashkil etuvchilarga ajratish kerak.

Oy o’qi bo’ylab jismning sharakat tenglamasini aloshida yozish kerak. huddi shuningdek ou o’qi bo’ylab sham jismninig sharakat tenglamasini aloshida yozish kerak.

Ko’pgina masalalarda jismning sharakatiga havoning qarshiligi hisobga olinmaydi, ya’ni jism og’irlik kuchi ta’siri ostida harakat qiladi deb qaraladi. jismninig sharakat trayektoriyasi paraboladan iborat bo’ladi.

gorizontga burchak ostida sharakatlanayotgan jismninig ou o’qi bo’ylab sharakatlanish vaqti, jismninig oh o’qi bo’ylab sharakatlanish vaqtiga tengligini shisobga olish zarur. gorizontal otilgan jismlarninig

sharakatini, sharakatning kerak.

  0

bo’lgandagi shususiy sholi deb qarash

aytilganlarni aniq bir masalani yechishda ko’raylik.

XULOSA

Fizikadan masalalar yechish jarayonida o’quvchilarning mantiqiy fikrlashlari kengayadi, ijodiy qobiliyatlari rivojlanadi. Fizikaviy hodisalarning tub mohiyatini kengroq tushunadilar, fizikadagi qonunlarning amalda qo’llanilishini chuqurroq anglaydilar. Ko’pgina fizik o’lchov asboblarining vazifasi, tuzilishi, ishlash prinsplari bilan tanishadilar va ular bilan ishlash ko’nikma hamda malakalariga ega bo’ladilar. Shuningdek masalalar o’quvchilarda mehnatsevarlik, jur’atlilik, iroda va harakterni tarbiyalaydi.

Ko’pgina metodik adabiyotlarning tahliliga ko’ra, mantiqiy hulosalar, matematik amallar va fizikadagi qonunlar hamda metodlarga ososlangan sholda yoki eksperiment yordamida yechiladigan muammo, odatda fizik masala deyiladi. Fizik masalada qo’yilgan muammoni shal etish, masala yechishdan iboratdir.

Fizikadan masalalar to’plamlarida berilgan hamma masalalarni turli asoslarga ko’ra klassifikatsiyalanadi. Masalan masalalarning murakkablik darajasiga ko’ra, sodda masalalar, qiyinroq masalalar, masala shartida, darslikda va darsda ko’rib chiqilgan masalalarda tavsiflanganiga nisbatan kamroq tanish bo’lgan holat tavsiflangan masalalar, o’quvchilar yangi bilimlar olish uchun foydalanish mumkin bo’lgan masalalar.

Masalalar mazmuniga qarab, mehanikaga, molekulyar fizikaga, elektrga doir va shakozo bo’lishi mumkin. Bunday bo’linish shartli ekanini bilamiz, chunki ko’pincha bitta masalaning shartida fizikaning bir nechta bo’limlaridagi ma’lumotlardan foydalanamiz. Shuningdek politexnik mazmunga ega bo’lgan, ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirishga bag’ishlangan, tarixiy harakterdagi ma’lumotlarni o’z ichiga olgan masalalarga klassifikatsiyalanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYORLAR

1. 
   Т.Ризаев, Б.Ибрагимов «Физикадан масалалар ечиш методикаси» (Механика ва молекуляр) ТДПУ сайтида -2005 йил ( Укув кулланма)
   
2. 
   М.Улмасова «Электродинамика асослари» Т Укитувчи.2004 йил( Укув кулланма)
   
3. 
   М.Улмасова «Механика ва молекуляр» Т Укитувчи.2003 йил. ( Укув кулланма)
   
4. 
   К.Турсунметов, А.Худойберганов ва бошкалар «Физикадан масалалар туплами» А.Л.ва К.Х.К лари учун Т. Укитувчи. 2001 йил. ( Укув кулланма)
   
5. 
   А.Т.Глазунов, И.И.Нурмиский, А.А.
   

Пинский. «Урта мактабда физика укитиш методикаси» Т. «Укитувчи».1996 йил

( Укув кулланма)

6. 
   С.Я.Шамаш. «Урта мактабларда физика укитиш методикаси», (молекуляр физика электродинамика).Т. «Укитувчи». 1992 йил( Укув кулланма)