Oʻzbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi mundarija kirish



Download 3,67 Mb.
bet13/18
Sana11.07.2022
Hajmi3,67 Mb.
#776414
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18
Bog'liq
So\'z turkumlari tasnifi

Именительный падеж: кто? что?

- Bosh kelishik: kim? nima? qaer?



Родительный падеж: кого? чего?

- Qaratqich kelishigi: kimning?
nimaning? qaerning?

Дательный падеж: кому? чему?

Tushum kelishigi: kimni? nimani? qaerni?

Винительный падеж: кого? что?

- Jo‘nalish kelishigi: kimga? nimaga? qaerga?

Demak, o’zbek tilidagi bosh, qaratqich, tushum va jo‘nalish kelishiklari rus tilidagi imenitelniy, roditelniy, vinitelniy va datelniy kelishiklariga mos keladi. Biroq rus tilida qaer srog’iga javob bo’luvchi otlar o’zbek tilidagi kabi kelishiklar bo‘yicha turlanmaydi. Rus tilidagi tvoritelniy hamda predlojniy padejlari o’zbek tilida, o’zbek tilidagi o‘rinpayt va chiqish kelishiklari rus tilida mavjud emas.


O‘zbek va rus tillaridagi sifatlar o’rtasigi umumiyliklar xususida so’z yuritadigan bo’lsak, ular har ikki tilda ham predmetning belgisini bildiruvchi so’zlar turkumi hisoblanadi. O‘zbek tilida ham, rus tilida ham sifatlar sintaktik jihatdan otlar bilan birikadi va gapda odatda aniqlovchi yoki kesim vazifasida keladi. Sifatlar belgining xususiyatiga ko‘ra asliy (качественые) va nisbiy (относительные)ga ajratiladi. Har ikkala tilda asliy sifatlar predmetning turg’un belgisini ifodalaydi. Bunday sifatlar ikkala tilda ham darajalanish xususiyatiga ega, nisbiy sifatlarga esa daraja kategoriyasi mansub emas.
Ammo o’zbekcha sifatlar bilan ruscha sifatlar o’rtasida umumiy jihatlardan ko‘ra farqli xususiyatlar ko’proq bo’lib, ular quyidlagilarda namoyon bo’ladi:
O‘zbekcha tub sifatlar maxsus morfologik ko‘rsatkichga ega emas; rus tilidagi sifatlarning esa otlarda bo’lgani kabi rod, son va kelishikka ishora qilib turuvchi tugalmalari bor bo’lib, bu tugalmalar otsifatlanmishga tobelanish jarayonida namoyon bo’ladi: agar ot mujskoy rod bo’lsa, sifat –ый, -ий tugalmalarini, jenskiy rod bo’lsa –ая, -яя tugalmalarini, sredniy rodda –oe, -ee, ko’plikda –ые, -ие tugalmalarini oladi. Bu tugalmalar hatto bosh kelishikdagi sifatlarda ham ko‘rinib turadi. Masalan:
Birlikda:
м.р. ж.р.
И.п. красная лента (qizil tasma) красный шарф
Р.п. красной ленты (qizil tasmaning) красного шарфа
Д.п. красной ленте (qizil tasmaga) красному шарфу
В.п. красную ленту (qizil tasmani) красный шарф
Ko‘plikda:
И.п. красные ленты (qizil tasmalar) красные шарфы
Р.п. красных лент (qizil tasmalarning) красных шарфов
Д.п. красным лентам (qizil tasmalarga) красным шарфам
В.п. красные ленты (qizil tasmalarni) красные шарфы
Predmetning sanog’i, va aniq miqdorini bildiruvchi so’zlar har ikki tilda ham son turkumiga mansub hisoblanadi. O‘zbek tilida ham, rus tilida ham sonlarning quyidagi ma‘noviy guruhlari bor: 1) Sanoq sonlar (количественные числительные): bir, ikki, uch, to‘rt - один, два, три, четыре. 2) Tartib sonlar (порядковые числительные): birinchi, ikkinchi, uchinchi, o‘rtinchi – первый, второй, третий, четвёртый. 3) Jamlovchi sonlar (собирательные числительные): ikkov, uchala, o‘trtov – двое yoki оба, трое, четверо va h.k. Biroq rus tilida tartib sonlar son o‘zagiga sifat qo’shimchalarini qo‘shish orqali hosil qilinadi, shuning uchun sifat kabi aniqlanmish bilan rod, son va padejda moslashishiga ko‘ra, nisbiy sifatlar sirasiga kiritiladi (первый класс – м.р., первая леди – ж.р., первое блюдо – ср.р., первые экзамены– ko’pl.).
Eslatma: rus tilida bir so’zidan tartib ma‘nosi suppletiv usul bilan hosil qilinadi: один – первый.
Sonlarning qolgan ma‘no turlariga esa rod kategoriyasi mansub emas va bu ularning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Faqat один, два, оба, полтора kabi son so’zlarga istisno sifatida qaraladi. Chunki odin so’zi aniqlovchi sifatida zi birikib kelayotgan otaniqlanmish bilan barcha rodlarda, shuningdek sonda moslashadi (один мальчик – м.р., одна девочка – ж.р., одно яблоко – ср.р., одни часы – ko’pl.), два, оба, полтора so’zlari esa mujskoy va sredniy rodlarda bir xil, jenskiy rodda boshqacha ko‘rinishga ega bo’ladi: два (оба) мальчика-м.р., два (оба) окна – ср.р., две (обе) девочки – ж.р; полтора часа – м.р., полторы минуты – ж.р.
Olmosh har ikki tilda ham mustaqil so’z turkumi bo’lib, ot, sifat, son o’rnida ishlatiladi. Olmoshlarning ma‘nosi umumlashgan bo’lib, ular predmet, belgi va miqdorni ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Olmoshning konkret ma‘nosi nutqda, kontekstda aniqlanadi:
O’zbek tilida:
Karim — talaba, u institutga bu yil kirgan.
Rus tilida:
Карим студент, он поступил в институт в этом году.
Olmoshlar ma‘no xususiyatlariga ko’ra o’zbek tilida sakkiz turga, rus tilida esa to’qqiz turga bo’linadi:
O’zbek tilida Rus tilida
Kishilik olmoshlari Личные местоимения
O’zlik olmoshi Возвратное местоимение
Ko’rsatish olmoshlari Указательное местоимение
So’roq olmoshlari Вопросительные местоимения
Nisbiy olmoshlar Относительные местоимения
Belgilash olmoshlari Определительные местоимения
Bo’lishsizlik olmoshlari Отрицательные местоимения
Gumon olmoshlari Неопределённые местоимения
Притяжательные местоимения
O’zbek va rus tillaridagi olmoshlar shakli, turlanishi va boshqa so’zlar bilan birikib kelishi jihatdan bir-biridan jiddiy farq qilsa-da, bajaradigan vazifalari jihatidan o’zaro o’xshash.
Ravish harakat va holatning belgisini yoki belgining belgisini ko’rsatuvchi so’z turkumidir. Ravishlar o’zbek tilida ham, rus tilida ham ko’pincha fe‘lga bog’lanib, harakatning bajarilishidagi turli xil belgi va holatni anglatadi; gapda hol vazifasida keladi:
O’zbek tilida ham, rus tilida ham ravishlar anglatgan ma‘nosiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi:

Download 3,67 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish