|
Nazorat topshiriklari:
Chingizxon xukmronligi davrida mugul davlatining ijtimoiy va iktisodiy axvolini aytib bering?
Chingizxonning davlatni idora kilish usullarini aytib bering?
Chingizxon istilolari nechanchi yillarini kursating?
A) 1206-1227 yillar
V) 1205-1225 yillar
S) 1204-1224 yillar
D) 1207-1227 yillar
Ye) 1203-1222 yillar
Chingizxon «Ulug xon» nomini kayerda va kachon oldi?
A) Amur daryosi vodiysida, 1202 yilda
V) Sharkiy Sibirda, 1204 yilda.
S) Xitoyda, 1206 yilda.
D) Anon daryosi vodiysida, 1206 yilda.
Ye) Samarkandda 125 yilda.
Asosiy savol:
3. Mugullarning Chingizxon vafotidan keyingi istilolarining Yevropa va Osiyodagi axamiyati.
Maksad: Chingizxonning vafotidan keyingi mugullarning ijtimoiy axvolini tushuntirish, mugullarning istilolarining maksad va okibaltlarini ochib berish. Mugul istilolarining Yevropa va Osiyoda tutgan axamiyatiga baxo berish.
Identiv ukuv maksadlari:
Chingizxon vafotidan keyingi mugullarning ijtimoiy axvolini biladi.
Chingizxon istilo kilgan joylarni xaritadan kursatadi.
Mugullar istilolarining maksad va okibatlarini ochib beradi.
Mugul istilolarining Yevropa va Osiyoda tutgan urniga baxo beradi.
3 – asosiy savolning bayoni:
1227 yilda Chingizxon Mugul davlatini uzining turtta ugli urtasida taksimladi. Ulug xon unvonini, asl Mugilistonni va Shimoliy Xitoyni Chingizxonning uchinchi ugli Ugaday oldi. Chigatoy nomli ikkinchi ugli Amudaryoning sharkidagi Urta Osiyo yerlarini oldi. Urta Osiyoning garbiy kismi, shu jumladan, Sharkiy Eron va shimoliy Xindiston Chingizxoning turtinchi ugli Tuluyga tegdi. Chingizxonning katta ugli Juji mamlakatlar taksimoti vaktida kazo kilgan edi. Jujining ugli Botuxonga Irtish daryosidan tortib Ural toglarigacha chuzilib ketgan Garbiy Sibir va sungra Shimoldan Kaspiy va Orol dengizlariga tutashgan territoriya, shu jumladan, Janubiy ural togi etaklari berildi.
Chingizxonning vorislari uning istilolarini davom ettirdilar. 1235-1242 yillarda Botuxon Sharkiy Yevropada juda katta istilolar kildi. U Rusni, Volga bilan Don daryolari etaklaridagi Kama bolgarlarini, kipchoklar va boshka xalklarni uziga buysundirdi. Mugullar Vengriya, Chexiya (Moraviya) va Polshaga utib kirdilar. Ularning kushinlari kisman Serbiya va Bolgariya territoriyasi orkali utdilar. Urta Osiyoni istilo kilgan vaktdagi singari, tatar-mugullar Yevropada xam uzlarining keyin xamma joyni daxshatli vayronaga va xarobazorga aylantidilar. Yuz minglab kishilar xalok buldi, gullab-yashnab turgan shaxarlar vayronaga aylandi. Axoli urmonlarga kochib jon sakladi. Axolining kolgan kismini ogir xiroj solindi.
Ruslarning kaxramonona karshilik kursatishi mugullarni xoldan toydirdi va Garbiy Yevropani vayronlikdan kutkarib koldi. Sharkiy Yevropadagi boshka xalklardan chexlar bilan polyaklar tatar-mugullarga karshi kurashda juda aktivlik kursatdilar. 1241 yil aprelda Sileziyaga bostirib kirgan mugullar Lignis shaxariga yakin joyda birlashgan polyak va nemis risar otryadlarini yanchib tashladi. Mugullar Moraviya terristoriyasiga kirdilar. Birok chex-moraviya risarlari Olomous shaxari yakinida (1241 y. iyun) Botuxon kushinlarining bir kismini yengdi. Ana shunday taxlika ostida kolgan paytda german imperatori Fridrix II Shtaufen juda passivlik kursatdi. Agar german imperatori mugullar xujumiga karshi kurashda Vengriya kiroligi yordam berguday bulsa, u (veng kiroli) Germaniya imperiyasiga xatto (lennik) vassal bulishga roziman deyishga karamay, Fridrix II Shtaufen vengrlarga xam, polyaklarga xam xech kanaka yordam kursatmadi. Imperator Yevropaga kurkuv solgan mugul xavf-xatariga karshi yordam kursatishning biron-bir amaliy tadbirlarini kurish urniga Yevropaliklarning xristian kirollariga va german knyazlariga birgina «sirkulyator yozish» bilangina cheklandi.
30 va 40 yillarda mugullar butun Zakavkazyeni – Gruziya, Rmeniya va Ozarbayjonni istilo kildilar. Urta Osiyoda mugullarning istilolari Chingizxonning boshka nevarasi – Tuluyning ugli Xulagu davom ettirdi. Xulagu 50-60 yillarda Eronni, Mesopatamiyani va Suriyani bosib oldi. 1258 yil boshlarida Xulagu Bogdodni oldi. Bu vaktga kelib Bogdodning siyosiy axamiyati kupdan tushib ketgan edi, ammo bu oxir eng katta savdo-sanoat va madaniyat markazi bulib kolaverdi. Bogdodda kupdan-kup muxtasham binolar bor edi. Arab va boshka shark adabiyotining kimmabaxo tuplamlari saklanadigan katta-katta kutubxonalar, shuningdek, badiiy xunarmandchilik asarlarining eng boy kolleksiyalari Bogdod shaxriga xakikiy shuxrat bagishlagan edi.
Mugullarning XIII asrdagi istilolari Yevropa va Osiyo tarixida juda katta axamiyatga ega buldi. Bu istilolar Yevropa tarixida avvalo Rossiyaning axvoliga ta’sir kildi. Tatar-mugullar xujumi natijasida Rossiyaning tarakkiyoti tuxtalib koldi, ammo uning son-sanoksiz kurbonlari evaziga Garbiy Yevropa mamlakatlarining osoyishta rivojlanishi ta’minlandi. Birok mugullar istilosi natijasida Rus elining iktisodiy va madaniy xayotida yuz bergan tushkunlik okibatda yukotiladi, ruslar mugullar istibdodini agdardilar. Tatar-mugullarga karshi kurashda rus milliy xayotining mustaxkam markazi – Moskva vujudga keldi. Ammo kurash xalk ommasidan juda kup kurbonlar talab kildi. Mugullar xukmron kilgan davrda Rusning kadimgi madaniy markazlaridan - Vizantiyadan va janubiy slavyanlardan alokasi uzilib koldi.
Xolbuki, Rus kup asrlar davomida Vizantiya va janubiy slavyanlar bilan aloka kilib kelar edi. shu bilan bir vaktda, mugullar xukmronlik kilgan davrda Rus Garbiy Yevropa mamlakatlari bilan xam normal iktisodiy va boshka xil munosabatlarni rivojlantira olmadi, urta asrlarning sungi asrlarida Garbiy Yevropa mamlakatlari uz ishlab chikaruvchi kuchlarini birmuncha tez rivojlantirmokda edi.
Tatar-mugullar xujumi Vengriya va Polshaning rivojlanishiga xam yomon ta’sir kildi. Bu mamlakatlar mugullarning xujumidan Rusga karaganda bekiyos darajada kam zarar kurgan bulsalar-da, lekin ular xam zaiflashgan edi. Buning natijasida Vengriya bilan Polsha german feodalariga juda karam bulib koldi, german feodallari Vengriya bilan Polshaning milliy davlat bulib yashashiga jiddiy xavf soldilar. Mugullar istilosi Osiyo mamlakatlari boshiga xam xaddan tashkari ogir musibatlar soldi. Kadimgi iktisodiy va madaniy markazlar vayron kilindi, irrigasiya sistemasi-buzilib, yaroksiz xolda keltirildi, juda katta mugullar davlati vujudga keltirgan bulsa xam kadimiy savdo yullari xuvillab koldi.
Chingizxon vorislari bir dinastiyaga mansub bulsa xam. Ular bir-birlariga karshi shiddatli urushlar olib bordi. Chingizxoning ugli Ugaday avlodlarini Xulagular batamom kirib bitirdi. Feodal munosabatlar tobora avj olishi munosabati bilan Urta Osiyoning uzida tamomila feodal tarkoklik vujudga keldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
