O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Lexlar, vladiklar, otroklar, panlar, « lesi», sedlyaklar, «Villanlar», barshchina, dedich, renta, «ozod etiluvchi», xalupnik, zeman, Yan Gus, panlar, obroch, yepiskop, monastir, «vatanparvar», London arxiyepiskopi, Briksen yepiskopi, Jur yepiskopi, Konstansa yepiskopi, Cherkov, sobori, guschilar, toboriylar, «daxshatli kur», Lipa, chashniklar, podoboylar, «turtta modda», seym, dvoryan, katolik.


Asosiy savol:

1. 
   XII – XIII asrlarda Chexiyaning sosial – iktisodiy tarakkiyoti va milliy ziddiyatlarning keskinlashish.
   

Ukituvchining maksadi: XII – XIII asrlarda Chexiyaning ijtimoiy axvoli bilan tanishish, unda milliy ziddiyatlarning kelib chikish shart – sharoitlarini ochib berish va Yan Gus isloxotlariga baxo berish.


Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   XII – XIII asrdagi Chexiyaning ijtimoiy xayoti bilan tanish buladi.
   
2. 
   Chexiyada XIV asrdagi siyosiy yuksalish mamlakatning iktisodiy xayotiga kanday ta’sir kursatganligini tushuntiradi.
   
3. 
   Chexiyadagi milliy ziddiyatlarning kelib chikish sabablarini ochib beradi.
   

1-asosiy savolning bayoni:
X-XI asrlarda uzil-kesil rasmiylashgan Chexiya davlati XII-XIII asrlarga kelib, Yevropaning boshka mamlakatlariga uxshash feodal mamlakatga aylandi.
Kirol drujinachilari lexlar va vladiklarning eski zodagon oilalari bilan birlashib, feodal tipidagi katta va ancha mayda yer eglariga aylandilar. Ular mamlakatdagi yerlarning katta kismini bosib oldilar. Ularning yer-mulklarida krepostnoylar birinchi navbatda kuliga yer berilgan kullardan tashkil topgan krepostnoylar (otroklar yoki erksiz dexkonlar) ishlardilar. Feodallar dexon axolisini sud kilish muddaosida kiroldan xukuklar olardilar. Chexiyada oliy tabaka feodalar, panlar (jupanlar, ya’ni kabila boshliklari nomidan kelib chikkan suz) kuyi tabaka feodalar-vladiklar deb atalardi. Umuman olganda, panlar-baronlar va vladikalar-risarlar imtiyozli toifa-shlyaxtani tashkil kilardilar.
Sobik erkin jamoachi dexkonlardan chikkan karam dexkonlar kullardan tashkil topgan krepostnoylarga asta-sekin kelib kushildilar. Bunday karam dexkonlar degan nom bilan atalardi, bu nom fransuzcha «villanlar» degan suzga tugri keladi. Vakt utishi bilan sedlyaklar pomestyeni tashlab ketish xukukidan maxrum etildilar. Ular muayyan (kesib kuyilgan) barshchinani ado etib, oldindan belgilab kuyilgan obrok xaki tulardilar. Ammo XIII asrning to oxirigacha va kisman xatto XIV asrda xam Chexiyada xam erkin dexkonlar-dedichlar tabakasi xali ancha-muncha saklanib kolgan edi. Dedichlar eski vorislik (dedich) xukukiga kura, uzlarining jamoachilik tartib-koidalarini tamomila saklab kolgan va asosan sud buyicha feodallarga karam edilar (lekin bu sudga ularning kilgan bircha ikir-chikir gunoxlari va ayb ishlari kirmasdi, albatta). Dedich xukukiga kura, dexkonlar uzlariga karashli yer uchastkalarning merosxurlari xisoblanardilar. Feodal muayyan mikdorda xak tulamay turib, ularni utirgan yeralaridan xaydab yubora olmasdi. Bu kategoriyadagi dexkonlarning majburiyatlari muxim bulib, ular urf-odat buyicha belgilab berilardi, xamda chinakam krepostnoy dexkonlar utaydigan majburiyatlarga nisbatan ancha-muncha yengil edi.
Chexiyada XIV asr urtasidan boshalanib siyosiy yuksalish mmlakatning iktisodiy yutuklarini aks ettiradi. Bu vaktga kelib Chexiya iktisodiy jixatdan goyat darajada rivojlangan mamlakat xisoblanardi. Chexlarning kumush konlari, movut tukishi, surp sanoatining rivojlanganligi, kishlok xujaligidagi yutuklari Chexiyada dexkonchilikdan tashkari, bogdorchilik, balikchilik xujaligi, uzumchilik, zigirchilik, nasha, xmel ustirish va x.k. mana shularning biridir degan shon-shuxrat keltirdi. Chexiya kiroli olgan bexisob daromadlarni Germaniyaning birorta xam badavlat knyazi lolmasdi. Praga yirik savdo markaziga aylandi . Chezxiyaning kupdan-kup boshka shaxarlari u bilan juda yakindan aloka kilardilar. Bu shaxarlar orasida Brano, Plzen, Xeb, Kutna gora, Lolomous aloxida ajralib turardi. XIV asrda Chexiya, Germaniya, Polsha, Vengriya, Kuyi Dunay buyi mamlakatlari, Janubi-Garbiy Rus bilan keng xalkaro savdosi olib borardi. Mamlakatda tovar-pul xujaligi tobora usib, u kishlokni xam kamrab olgan edi.
Chexiyada goyat darajada keskinlashib ketgan ijtimoiy ziddiyatlar ochikdan-ochik milliy tusga kira bordi. Chexiya dexkonlari, urta va mayda darajadagi shaxarliklar, shuningdek, kuyi risarlar (zemanlar) asosan badavlat nemis sinflarini uzlarining snfiy dushmanlari deb bilardilar, chunki Chexiyadagi nemislar bu vaktga kelib juda katta boylik orttirib, bu mamlakatda katta siyosiy rol uynar edilar.
Ruxoniy va Praga universitetining professori Yan Gus milliy va diniy-reformatorlik kayfiyatidagi chex jamiyati ilgor tabakalarining ifodachisi buldi. Dexkon oilasidan chikkan Yan Gus , 1369 yilda Gusines degan joyda dunyoga keladi. Praga universitetining shogirdi bulgan Yan Gus 1398 yilda universitet professori, 1402 yilda esa uning rektori bulgan. Yan Gusning gayrati tufayli Chexiya kiroli Vaslav 1409 yilda Praga universitetining ustavini uzgartirib, professor chexlarga universitetni idora kilishda raxbarlik rolini topshirdi. Yan Gusning zamondoshi ingliz reformatori Jon Viklefning ta’siri ostida Gusning diniy va ijtimoiy-siyosiy karashlari ancha rivoj topdi. Ammo bir kancha masalalarda Gus Viklefdan utib ketdi va dadilrok xarakat kildi.
Gusning faoliyati Praga arxiyepiskopini, sungra esa papa kuriyasini xam unga karshi oyoklantirdi. Gusga toat-ibodat kilish man etildi. U professorlik va rektorlik lavozimlaridan ketishga majbur buldi. Segizmund uz suzidan xoinona kaytib Gusga yordam berishni istamadi. 1415 yilning 6 iyulida Yan Gus Konstans maydonlaridan birida olovda kuydirildi.