O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

Nazorat topshiriklari:

1. 
   Angliyada shaxarlarning rivojlanishi kaysi asrga tugri keladi?
   

A) XIII asrga
V) XI asrga
S) XVI asrga
D) XII asrga
Ye) XIV asrga

2. 
   “Namunali parlament”da kimlar katnashardilar?
   

A) dexkonlar, baronlar va ruxoniylar.
V) risarlar, baronlar va kirol.
S) lordlar, ruxoniy feodallar va risarlar.
D) dexkonlar va shaxarliklar.
Ye) Xamma javob tugri.
3. 1343 yilda parlament xayotida kanday vokea yuz berdi?
A) parlament parchalanib ketdi.
V) Parlament ikkiga bulindi.
S) Parlamentga Eduard III boshchilik kildi.
D) Parlament uchta palataga bulinib ketdi.
Ye) Parlament dexkonlar kuliga utdi.
4. «Eschitor» ma’nosini ayting?
A) Xamma yerlarga egalik kilish.
V) Vorissiz tanxo yerlarni boshkaruvchi amaldor.
S) Dexkonlarga yerlarni bulib beruvchi amaldor.
D) Parlament boshkaruvchisi.
Ye) Solik yiguvchi.


3-asosiy savol:
Uot Tayler kuzgoloni.


Ukituvchining maksadi: XIII asrning ikkinchi XIV asrda Angliya ekonomikasidagi uzgarishlarni aytib berish, 1348 yilda Angliyadagi vabo kasalligining okibatlarini tushuntirib berish, Uot Tayler kuzgolonining shart-sharoitlarini ochib berish va bu kuzgolonning tarixiy axamiyatiga baxo berish.
Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   XIV asrdagi Angliyaning iktisodiy tarakkiyotini kay daraja ekanligini bilib oladi.
   
2. 
   Angliyada kassalikning kelishi va uning okibatlarini tushuntiradi.
   
3. 
   Jon Viklev kuzgolonining asosiy omillarini tushunib yetadi.
   
4. 
   Uot Tayler kuzgolonining boshlanishi va uning tarixiy axamiyatiga baxo beradi.
   

3-asosiy savolning bayoni:
XIII asrning ikkinchi yarmida va xususan XIV asrda Angliya uz iktisodida yana ancha katta siljishlarni boshidan kechirdi. Flandriya bilan va kuruklikdagi boshka mamlakatlar bilan olib borilgan kizgin savdo-sotik munosabatlari ingliz kishlogini keng bozor alaokalariga tortdi. Angliya shaxarlarning, avvalo Londonning uzining usishi, Fransiya shaxarlaridagi singari kishlok xujaligining boshka maxsulotlariga – galla, gusht, sut maxsulotlari, teri va xokazolarga bulgan talabni tobora oshirdi. Pul xujaligining rivojlanishi Angliyadagi krepostnoy yer –mulkining – manorning yemirilishiga sabab buldi. Lordlar barshchinani pul obrogi bilan ayirboshlashni foydalirok deb bilardi. Bunday paytda ular uzlariga karashli yerlarni (domenlarni) kam yerli dexkonlar orasidan chikkan yollanma ishchilar mexnati bilan ishlaydigan buldilar. Ba’zi bir lordlar xech kanday xujalik yurgizmay, yillik pul rentasi olishni afzal kurib, uz domenlarini ijaraga berardilar. Kommutasiya XIII asrdayok katta yutuklarga erishdi. XIV asrning birinchi yarmida bir kancha tumanlarda kommutasiya barshchinani batamom sikib chikardi. Kommutasiya birinchi galda eng badavlat dexkonlar uchun foydali edi. XIII asr boshida urta xol dexkonlar kommutasiyadan kupincha voz kechar edilar. Chunki ularning pul topishlari kiyin edi. Vakt utishi bilan, kishlokda pul mikdori kupayigi bilan urta xol dexkonlar xam kommutasiya uz axvollarini yaxshilashishi bilib, unga boshkacha nazar bilan karaydigan bulishdi. Ammo lord belgilangan pul rentasining goyat yukori ekanligidan dexkonlar norozi edilar. Ba’zi bir grafliklarda, chnonchi, Kent grafligida dexkonlar kam yerlikdan kattik jafo chekar edilar. Lordlar bekor yotgan yerlarni bosib olib va dexkonlarni foydalanib turgan yaylovlaridan sikib chikarib, jamoa utlokldarini kiskartirmokda edi. Bularning xammasini dexkonlar orsidagi norozilikning tobora kengrok usib borishiga sababchi buldi.
1348 yilda Angliyada daxshatli vabo epidemiyasi (yukumli kasallik) avj oldi, zamondoshlar uni «kora ulat» deb atashdi. Shu yukumli kasallik natijasida mamlakat axolisining kariyib turtdan uch kismi xalok buldi. Ishchi kullarning kamayishi shaxarning xam, kishlokning xam axvoliga yomon ta’sir kursatdi. Ishchi kullar ancha kimmatlashdi. Yuz yillik urushdagi muvaffakiyatsizlik munosabati bilan XIV asrning 60 – 70 yillaridagi Angliyaning axvoli mushkullashdi. Yomenlarlar yurushlarda katnashishganligi tufayli ingliz feodallari Kresi va Puatye yonida erishgan ajoyib galabalar tugab, endi ular birin-ketin maglubiyatga uchray boshladilar. Fransiyadan uljalar kelishi urniga, urush endi yangidan – yangi xarajatlar kilishni talab kilardi.
1381 yilgi kuzgolon ba’zi bir ideologik tayyorgarlik xam edi. Kuzgolondan avvalgi yillarda ingliz kishlogida va’zxonlar paydo bulib, ular uzlarini «fakir poplar» deb atardilar. Bular ingliz cherkovining mashxur reformatori Jon Viklefning shogirdlari edilar. Pop va Oksford universitetining professori Jon Viklef (1320-1384) XIV asrning 60-70 yillarida cherkovni reforma kilish kerak, degan talab bilan chikdi. Cherkov papasiz yashay olmaydi va papa xokimiyati kirollik xokimiyatidan yukori turishi lozim degan urta asr katolitizmi ta’limotini J.Viklef rad kildi. Viklefning chikishi ideologiya jixatdan katta axamiyatga ega buldi. Viklef XVI asrda Yevropada yuz bergan Yevropa reformasiyasi muxlisilaridan biri edi. Yuz yillik urush maxalida Angliya papalikka nisbatan goyat dushmanlik munosabatlarida buldi, bu vaktda fransuz kirollari ta’sirida bulgan Avinon papalari Angliyaga karshi fransuz xukumatiga xar kanaka kilib bulsa xam yordam berardilar. Viklef reformasi London shaxari axolisi orasida xam zur shuxrat kozondi. Cherkov diniy marsimlari soddalashtirilishi va arzonlashtirilishi kerak xamda cherkov biror-bir ajnabiy kuchga karam bulmagan mustaxkam milliy tashkilotga aylanishi lozim, degan Viklefning chakiriklari Londonda, shuningdek, boshka joylarda xususan Angliyaning eng rivojlangan janubida va janubi-sharkida unga ergashgan bir gurux muxlislarni keltirib chikardi. Viklefning Angliyadagi muxlislari l o l l a r d l a r deb atalardi.
Tarixga Uot Tayler kuzgoloni nomi bilan kirgan kuzgolon 1381 yil may oyining oxirida janubiy-sharkiy Esseks grafligida boshlandi. Dexkonlar bu yerda jon soligi yiguvchilarni xaydab yubordilar va ulardan ba’zilarini uldirdilar. Shundan keyin villanlar manor egalariga karshi kutarildilar. Kuzgolon Esseksdan kushni grafliklarga-Kent, Sefolk, Norfolk va boshka graliklarga kuchdi. Kiska bir fursat ichida kuzgoln Angliya grafliklarining katta bir kismiga yoyildi. Dexkonlar dunyoviy va ruxoniy lordlarga karashli manorlarni yakson kildilar, ulardagi galla, chorva mollari va boshka mol-mulklarni bosib oldilar, manor arxivlarida saklangan barshchinaga va ochbrok majburiyatlariga doir ruyxatlarni yondirib tashladilar. Uot Tayler gayratli raxbar bulib chikdi. U Kiroldan dexkonlar talabini kondirishga erishmok uchun kuzgolonchilarni kirollik poytaxti Londonga olib borishga karor berdi. Londonga borishning uzini u tugri uyladi va bu chora tez amalga oshirildi. London shaxari ma’murlari dexkonlarning London kuprigidan utib, shaxar darvozasi orkali London Sitisiga kirishlariga monelik kilmadilar.
Uch kun mobaynida, ya’ni 1381 yilning 13,14 va 15 iyun kunlari kuzgolonchi dexkonlar Angliya poytaxtining xujayinlari bulib koldilar. Kirollik ministrlarining ba’zilari-ular orasida kirollik kansleri Simon Sedberi va lord-xazinachi Xeyls-katl kilindilar. Londondagi turmalarning xammasi agdar-tuntar kilindi. Kuzgolonchilar London sudining asosiy arxivini bosib olib, uni utda yokib yubordilar. Yirik binolardan kirolning amakisi, Lankasterskiy gersogining saroyi vayron kilib tashlandi.
Urta asr davridagi barcha dexkonlar xarakati singari 1381 yilgi kuzgolon xam muvafakiyatsizlik bilan tamom buldi. Bunga sabab, odatdagi uyushkoksizlik, kuchlarning bulinib ketganligi, programmaning yetarli darajada anik bulmaganligi va kupol taktik xatolarga yul kuyilishi buldi. Ingliz dexkonlari kirol bizning tarafamizni oladi, deb soddadillik bilan ishonardilar. Dexkonlar uzlari eng yomon kurgan amaldorlarning adabini berib, xatto uz xukumatlarini tuzishga intilib xam kurmadilar. Shaxarning plebey elementlarning uzlari zaif bulganliklari tufayli, kuzgolonga boshchilik kilib. Uni galabaga olib bora olmadilar. 1381 yilgi kuzgolon maglubiyatga uchragan bulishiga karamay, u ingliz dexkonnining bunday keyingi takdiriga xar xolda katta ta’sir kursatdi. Kuzgolon ancha katta va kudratli kuzgolon buldi, bu kuzgolondan keyin esa pomeshchiklarga barshchinani jiddiy suratda kaytadan tiklash xakida uylashga endi tugri kelmadi. 1382 yilda va undan keyingi yillarda ayrim grafliklardagi dexkonlar feodallarga karshi kaytadan kuzgolon kutarishga urindilar. Lordlar yon berishga majbur buldilar. Shu sababli, 1381 yildan keyin kommutasiya jarayoni yanada kuchaydi. Kuychilik tobora kuchayib, unda barshchina keraksiz bulib koldi. XV asrda yanada kuprok mustakil xujalik yurgizuvchi erkin dexkonlardan iborat edi.