|
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Normandiya gersogi, «kvadrad», «minora», yepsikop, Relyef, «Daxshatli sud kitobi», «Daniya puli», Bordarilar, kottarilar, frigolderlar, «erkin kishilar» «sotnya», «Anju imperiyasi», villan, abbat, arxiyepiskop, «Tenglar sudi», monastir, «manor odamiga», kotterlar, «Namunali parlament», eschitor, «subsidiya», baron, lordlar palatasi, kommutasiya, lord, domenan, «kora ulat», plebey, «Ishchi konunchiligi», «fakir poplar», lollardlar, «tayler», Kizil va ok gullar kuzgoloni, «Kapital», Yuz yillik urush, regent, «Kenterberi xikoyalari», Ezop.
1-asosiy savol:
XI-XIII asrlarda Angliyada siyosiy markazlashishning boshlanishi.
Ukituvchining maksadi: Normandiya istilosining sabablari va «Daxshatli sud kitobi»ning joriy kilinishi xakida aytib berish, Vilgelm Istilochilik vorislari va Genrix II Platagenetning isloxatlari natijasida cherkov bilan tuknashuining asosiy maksadlarini yeritib berish.
Identiv ukuv maksadlari:
Normandiya istilosi va Vilgelm Istilochilarining idora kilishini biladi.
«Daxshatli sud kitobi»ning yaratilish tarixi va Genrix II isloxatlarining mazmunini tushuntirib beradi.
Kalkon pulining joriy kilinishining ijtimoiy okibatlarini ochib beradi.
Buyuk erkinlik natijasida Xartiyaning vujudga kelishiga baxo beradi.
1 – asosiy savolning bayoni:
XI asrdagi urta asrlar Angliyasi tarixidagi eng yirik vokea Normandiya gersogi Vilgelm boshlik fransuz-normand feodallari tomonidan Angliya istilosi kilinishi buldi. Bu itsilo uchun Vilgelm Istilochi degan lakab oldi. 1066 yil 14 oktyabr Vilgelm La-Mansh bugozidan suzib utib, kariyb 15 ming kishilik katta risarlar kushini bilan Angliya territoriyasiga bostirib kirdi. Vilgelm kushinida fakat normandlargina emas, balki Fransiyaga karashli boshka viloyatlarning yer-mulk va krepostnoylar izlovchi risarlari xam bor edi. Vilgelm rubaro chikkan ingliz kiroli Garold normandlarning xujumini tuxtata olmadi. Bir kismi risarlardan, boshka bir kismi dexkonlarning piyoda lashkarlaridan iborat bulgan ingliz-saks kushinlari Gastings shaxri yonida jangda batamom maglubiyatga uchradi. Garold uldirildi. Shundan keyin Vilgelm aylanma yul bilan Londonga karab bordi, sung Duvr, Kenterberi va Sautvork shaxarlarini bosib oldi. Uning kushinlari Londondan yukorirokda Temza daryosini kechib utdi. London shimoldan kesilib koldi va u taslim bulishi lozim edi.
Vilgelm Istilochi tomonidan Angliya axolisining ruyxatga olinishi (1086) XI asrdagi goyat katta tadbir edi. Angliyada xech kachon kurilmagan bu tadbirga axoli kurkinch bilan karadi. Ruyxatga olish natijasida tuzilgan varakalar xalk orasida «Daxshatli sud kitobi» deb ataldi. Kirol xazinasi yer egaligining xajmi tugrisda endi anik ma’lumotlarga ega ekan, axoli ruyxati xukumatga «Daniya puli» deb atalgan eski yer soligi kupaytirilgan mikyosda undirish imkonini berdi. Yangi normand-fransuz lordlarining ingliz kishlogidagi krepostnoy axvoli rasmiylashtirishga intilishi ana shu ruyxatda ravshan aks etdi. 1086 yilgi ruyxatda dexkonlar turli nomlar ostida gavdalandilar: ozod kishilar (kelajakda ular frigolderlar yoki yerni erkin tasarruf kiluvchilar deb ataldilar), sokmenlar, villianlar, bordarilar, kottarilar, shuningdek, kupgina mikdorida kullar xam uchraydi. Ammo villanlar ruyxatda tez-tez uchrab turadilar. XI-XII asrlar sharoitida krepostnoy tabaka xususiyatlariga ega bulgan dexkonlarning bu kategoriyasi (feodal yer-mulki territoriyasida barshchina utaydigan va shu territoriyaga biriktirib kuyilgan) ingliz kishlogining feodal-krepostnoylik kiyofasini xammadan kura ochikrok xarakterlab beradi. Ammo Angliyaning shimoli-sharkiy kismida, xatto 1086 yilgi ruyxatda xam, dexkonlarning salkam yarim «erkin kishilar», kisman sokmenlar xolatida kolaveradi. Genrix II davrida (1154-1189) ingliz kirolligining chegaralari goyatda kengaydi. Uzining kup sonli mulklaridagi moddiy resurslariga tayanib, shuningdek, feodallar urtasida bundan oldin yuz bergan uzaro urushlaridan axoli ichidagi urta sinflarning norozi bulganligidan foydalanib, Genrix II kirol xokimiyatining obru-e’tiborini yanada kutara oldi. Uz kirolligining boshidanok u grafliklarga barcha sheriflarini (Angliya grafligida oliy ma’muriy va sud lavozimidagi shaxs Tarj) uzgartirib, ularning urniga uziga ishonchlirok bulgan yangi odamlarni tayin etdi. Galayonlar maxalida feodallar tomonidan uzboshimchalik bilan kurilgan «konunsiz» kasrlarning kupchiligi yuk kilib tashlandi. Ayni zamonda mamlakatda kirollik sudining axamiyati ortdi. Genrix II ning sud soxasidagi asosiy isloxati sud maslaxatchilarining urnatilishi edi. Kirol xar bir risarga, xar bir shaxarlik va erkin dexkonga feodal va baronlarning sudlariga emas, balki kirollik sudiga murojaat etish xukukini berdi. Genrix II doimiy kushin tuzmokchi buldi. Chunki vassallarning risarlik xizmati bir yilda ma’lum kunlar bilan cheklangan bulardi, bu esa kuruklikda uzok urushlar olib borishda ungaysizlik tugdiradi. Shu sababli Genrix II risarlarning bir kismini xarbiy xizmatdan bushata boshladi. Bunday risarlar shaxsiy xizmat kilish urniga xarbiy yoki kalkon soligi tulashlari rozi bulgan risarlarni yoniga yollashi mumkin edi. Kalkon pulining joriy kilinishi muxim ijtimoiy okibatlarga ega buldi. Bu tadbir tufayli ingliz risarlari xarbiy-feodal xizmatdan ertarok ozod bulib, tinch kishlok xujayinlariga aylana boshladilar. Kelgusida bu xolat kuyi ingliz dvoryanlarini shaxar burjuaziyasi bilan yakinlashtirishda katta rol uynadi.
Genrix II ning ugillari Richard I Sher Yurak (1189-1199) va Ioann (Jone) Yersiz (1199-1216) davrlarida kirol xokimiyati zaiflashib koldi. Richard deyarli Angliyada yashamadi xam, chunki xamisha yoki Sharkda salib yurishi bilan, yo Fransiyadagi urushlar bilan band buldi. Ioann Yersiz Filipp II Avgust bilan kurashda doimo muvaffakiyatsizlikka uchradi va pirovardida, Normandiyani, Anjuni va Fransiyadagi boshka bir kancha mulklarni kuldan boy berdi. Bundan tashkari, yangi Keterbedi arxiyepiskopini saylash masalasiga aralashib, u papa Innokentiy III bilan tuknashib koldi. Papa Ionn cherkovdan kuvib, butun Angliyada ibodat kilishni man etdi (1208). Taxtdan ajralish xavfi ostida kolgan va jamiyatning yetarlicha kullab-kuvvatlashga kuzi yetmagan kirol taslim bulishga majbur buldi. U uzini papaning vassali deb tan oldi va xar yili papaning xazinasiga bir ming funt sterling xiroj tulash majburiyatini oldi. (1213). Papa bilan tuknashuvdagi muvaffakiyatsizlik mamlakatda kirolning obru-e’tiborini juda tushirib yubordi. Ioann va uning amaldorlari kullab kelgan xar xil tamagirliklar, noxak yiginlar yigilishi va zuravonliklar kilinishi fakat baronlar va yepiskoplar orasidagina emas, balki risarlar va shaxarliklar orasida xam kirolga karshi norozilik tugdiradi. 1215 yilgi Xartiyasi 63 moddadan iborat katta siyosiy xujjat edi. U latin tilida tuzilgan edi. Xartiya asosan feodallar sinfining manfaatlarini kuzda tutuvchi kupdan-kup yon berishlar va imtiyozlarni uz ichiga olgan edi. U baronlarga va feodallarga uz feodallarini meros kilib koldirishni va «odatga kura» mu’tadil vassalik tulovlari tulashni ta’minlar edi. Ular uchun imtiyozli bulgan «Tenglar sudi»ni topshirib kuyildi. Tenglar sudining konuniy xukmidan va mamlakat konunlaridan tashkari, Angliyada birorta erkin kishi kamokka olinmaydi, avaxtaga kamalmaydi. Feoldallar xujjati bulgan va aavalo yirik baronlarning manfaatlarini ta’minlagan Buyuk erkinlik xartiyasi,xar xolda, progressiv axamiyatga ega edi. Xartiya baronlar ayrim gruppasining talabi bulmasdan, balki siyosiy markazlashish prinsipini endi rad etmagan, bu prinsip bilan xisoblashgan va davlatni idora kilishni ma’lum darajada tartibga tushirishiga intilgan, umuman, feodal dvoryanlar barcha toifasining xam talabi edi. Buyuk erkinlik xartiyasining shaxarliklar talabini xisobga olishi juda muxim buldi. Angliyadagi uchinchi toifa birinchi marta shu yerda siyosiy kuch sifatida maydonga chikdiki, feodallar u bilan xisoblashishga majbur buldilar. Buyuk kirollik kengashi yoki xartiyada eslatib utilgan baronlar va risarlar parlamenti tez orada (shu XIII asrda) ingliz parlamentiga aylandi. Bu parlamentda fransuzlarning General shtatlaridagiga uxshash kirollikda uchta toifaning vakillari bor edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
