O’zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi A. Qodiriy nomli Jizzax Davlat pedagogika instituti “Tarix” fakulteti

6-mavzu: III-VII asrlarda Eron.
(2 soat ma’ruza).

Asosiy savollar:

1. 
   Sosoniylar xukmronligi davrida Eronning iktisodiy va ijtimoiy tuzumi.
   
2. 
   Xisrav I Anushirvonning taxtga kelishi va uning yurgizgan tashki siyosati.
   
3. 
   VI asrning oxiri VII asrning boshlarida Sosoniylar davlatining tushukunlikka tushishi va Eronning arablar tomonidan istilo kilinishi.
   

Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar: Ardashir, mexrob, Zoroastr, «Shoxlar shoxi», zodagon, Moni, Ariman, Maglar, Mazdak, mazxab, «Ulmas», «mirzalar», Marmar dengizi, kimxob, «Podsho taxti», Persiya, dinastiya, koxin, mag.


1-asosiy savol:
Sosoniylar xukmronligi davrida Eronning iktisodiy va ijtimoiy tuzumi.


Ukituvchining maksadi: Sosoniylar xukmronligi paytida Erondagi ijtimoiy va iktisodiy xayotga baxo berish, Moni boshchiligidagi xalk xarakatlarining sabablarini ochib berish va uning okibatlarini aytib berish.


Identiv ukuv maksadlari:

1. 
   Soson davlatining tashkil topishi xakida aytadi.
   
2. 
   Sosoniylar xukmronligi davrida Eronning ijtimoiy va iktisodiy axvolini aytib beradi.
   
3. 
   Xalk xarakatlarining boshlanish sababini tushunadi.
   
4. 
   Moni, mazdakiylar ta’limotidagi xalk xarakatlariga baxo beradi.
   
5. 
   Xalk xarakatining okibatlarini eslab koladi.
   

1 – asosiy savolning bayoni:
226 yilda Eronda (Persiyada) xokimiyatni Sosoniylar dinastiyasi uz kuliga oldi, bu dinastiya zamonida Eron yana kuchaydi va eronliklar, jumladan, Vizantiyaga karshi kup marta kattik urush olib bordi. Bu dinastiyaga asos solgan kishi Eronning janubidagi Fors viloyatining knyazlaridan biri Ardashir (226-242) buldi; Ardashir bu vaktgacha idora kilib kelgan Arshakiylarning Parfiya dinastiyasini yikitib, uning urniga uz dinastiyasini urnatdi. Ardashir Zaratushtra (Zoroastr) mazxabidagi e’tiborli ruxoniylar yordami bilan xokimiyatni uz kuliga oldi. Yangi dinastiya Ardashirning bobosi Sosonning nomi bilan yuritildi, Soson shu mazxabning magi (koxuni) edi. Parfiya podsholigi tarkok bir podsholik edi, unda xar bir viloyatning merosxuri bulib, podsho bilan fakat vasallik munosabatlarida bular edi. Bunga karama-karshi ularok, Sosoniylarning yangi Eron podsholigi ancha markazlashgan davlat edi. Ularning zamonida mamlakat 18 ta satraplikka bulingan edi, bularning tepasida gubernatorlar turardi, bular podsho tomonidan tayinlanib, boshdan-oyok podshoga buysunar edi. Sosoniylar davlat moliyasiga katta e’tibor berdi. Ular axoliga turli-tuman soliklar solar, bu soliklarni yigib olish uchun amaldorlar sonini kupaytirar edi. Garbda Vizantiyaga karshi va sharkda Urta Osiyolik xar turli kuchmanchi kabilalarga karshi uzluksiz urush olib borgani sababli, sosoniylarning katta kushini bulib, bu kushin kisman otlik, kisman esa dexkonlardan tuplangan kupdan-kup piyoda asrkarlardan iborat edi.
Sosoniylar davrida Eron iktisodiy jixatdan tarakkiy topgan bir mamlakat edi. U, Vizantiya, Xindiston va Markaziy Osiyo bilan kizgin savdo olib borar edi. Mamlakatda kuldorlik ancha keng kulam olgan edi. Kullar irrigasiya kurilishlarida va dexkonchilikda – podsho va zodagonlarning yer-mulklarida ishlatilar edi. Sosoniylar idora kilgan davrining boshlarida dexkonlarning kupchiligi shaxsan erkin edi. Lekin Sosoniylar juda tez vakt ichida podshoning katta mansabdorlariga va zoroastir ruxoniylariga yer ulusha boshladi. Katta yer egalri uz yerlarida ishlatish uchun ish kuchi sifatida kullardan foydalanar edi. Sosoniylar davlatiga karashli bulgan Mesopatamiyada kullar ayniksa kup edi. Eron dexkonlarning axvoli ancha ogir edi. Ular feodal yer egalariga karam bulish bilan bir katorda davlatning tobora kuchayib borayotgan solik zulmi ostida xam ezilardilar. Amaldorlar soliklarni kishloklarda dexkonlardan kanday shavkatsizlik bilan undirgan bulsalar, shaxarliklardan xam shunday undirar edilar.
Asoratga tushib borayotgan dexkonlar ommasi va xonavayron bulib borayotgan shaxar kambagallari uz axvolidan kattik norozi edi. Bu narsa diniy nikob ostida kutarilgan bir kancha xalk xarakatlarida uz ifodasini topdi. Mesopatamiyadan chikkan Moniy ismli targibotchi ( chamasi 215 yillarda tugilgan) Eronda xalk ommasi urtasida III asrning ikkinchi yarmidayok katta shuxrat kozondi. U batamom tarki dunyo kilishga dav’at etdi. Bu ta’limot Erondan kushni Vizantiyaga xam utdi, u yerda monichilar keyincha pavlikianlar deb atala boshladi.VI asrning boshlarida ijtimoiy xarakat, yana diniy nikob ostida tagin xam ochikrok va kengrok tus oldi. Bu xarakatga Mazdak nomli sobik bir mag (koxin) boshchilik kildi. Mazdak, yemonlikning sababi tobora usib borayotgan ijtimoiy tengsizlik deb anglab, bu yomonlikdan kutilishning asosiy yuli tenglikni urnatishdir, deb xisoblaydi. Boylarning mol-mulkini tortib olib, kambagallarga bulib berishni talab kildi. Mazdakka shaxarlardan xam kishloklardan xam kup odam ergashdi. Dexkonlar zodagonlarning yerlarini tortib ola boshladi. Mazdakiylar 488 yildan boshlab to VI asr 20 yillarining oxirlarigacha Eronning xamma yeriga uz ta’sirlarini utkazib keldilar. Birok xarakat ancha kenga tus olib ketgandan keyin xukumat bu xarakatga bulgan munosabatini uzgartirdi. Shoxning ugli shaxzoda Xusrav 529 yilda mazdakiylar ustiga jazo kushini tortib, bu xalk xarakatini konga botirdi.