|
butun yuz-dan tykkiz, 3,1—uch butun o‘ndan Oir.
Kasr soplar gapda aniqlovchi, otlashib kelgaida, boshsa bo‗laklar vazifasida
qo‗llanadi: YArim ochiq eshikdan laylak,-ning boshi ko‘rindi. (S. Ahm.) Uch
yarim mehnat kuni ishladi. (A. Q.) Qolganini bitga-yarimtaga pullasam. (S.
Ahm.) Bit-ta-yarijasi zerikib... (0.) G‘anijon uyiga yarim kechasi iel -di. (A.
Q.)
Tartib son
Tartib son predmetning aniq, konkret miqdorini, ketma-ketligini ifodalashi bilan
sonning boshqa turlaridan farqlanadi. Tartib sonlar sifatlarga yaqin bo‗lib, ular
kabi predmet belgisini b1Ldiradi.
Sonping bu turi sanoq sonlarga -(i)nchi affiksiniig qo‗ shilishidan hosil
bo‗ladn. Tartib son ko‗rsatkichi ba‘zan necha so‗roq olmoshiga ^o‗shn-lib,
predmet tartibini aniqlash uchun beriladigan so‗roqni anglatadi: Voy, bugun
nechanchi chislo o‘zi? (A. Q.) Nechanchi yilda tug‘ilgansiz?
-(i)nchi affiksi o‗rnida ba‘zai -lamchi formanti4ham ish-latiladn. Bu affiks
predmetning tartibiga ko‗ra belgisini emas, sanaladkgan iokea-hodisalarning
tartnbi, sirasiin bil-diradi. Bunday gaplarda sanalishi lozim bo‗lgan voqea-hodi-
salardan oldin izohlanishi lozim bo‗^tgan gap keltiriladi:— SHoshmanglar, quloq
solinglar!— dedi,— birlamchi, g‘alamis odamlarning gapiga suloq solmanglar,
ikkilamchi, o‘zlaring bilasizlar, mardikorlikka ketganlar ko‘pi bilan olti-etti
oyga ketgan... (A. Q.) Uning ikkita aybi bor: birlamchi, jus-sadan bergan
emas,... akkilamcha, xotinidan ko‘p urish eshitadi. (A. Q.)
Tartib sonlar predmetning miqdoriga ko‗ra belgisini ko‗r-satadi: Qalandarov
uchinchi brigadaga tushib uzoq g‘o‘za orala-di. (A. Q.) Bugun respublikamiz
poytaxti Toshkentda tarixiy va madaniy yodgorliklarni saqlash jamiyatining
barinchi ta’-sis s’ezdi ochildi. («S. Uzb.ya) Saida birinchi partiya majli-sini
o‘tkazishga tayyorlik ko‘ra ooshladi. (A. Q.)
Tartib sonlar sonning boshqa turlariga nisbatan ko‗proq fe‘l-kesim bylan
muposabatga kirishadi va harakatning miq-dorga ko‗ra bolgisshsh ko‗rsetadi:
Rais o‘sha kuni rayonda bi~ rinchi bo‘lib yigirma besh kilagramm pilla
topishrdi. (A. Q.) Bunaqasshsh birinchi eshitishim. (S. Ahm.) Men Eiyunni bi~
rinchi ko‘rganimda yoklirgan. edim...— dedi. (A. Q.) Tanklar jangini
Ahmadjon birinchi ko‘rishi edi. (A. Q.)
Bunday ^o‗llapgan tartib sonlardai so‗ng ko‗pincha marta (martaba),
navbatda, bor kabi so‗zlar birga ishlatiladi: Moskva o‘z ishchilar sinfining
mamlakatda birinchi marta V. I. Lenin ishtirokida kommunistik shanbalikni
o‘tkazgan-ligi bilan haqli ravishda faxrlana oladi. («S. O‘zb.») Sa -faroo
bundan keyin birinchi navbatda qilipadigan ishlar to‘g‘risida gapirib,... (A. Q.)
SHunda men birinchi bor do‘mbi.' raning tovushini eshitdim. (0.) Jonim bilan
Jamoliddin aka,— dedi u, bir&nchi marta unga nomi bilan murojaat etib, (M.
Ism.)
-(i)nchi affiksi bir soniga qo‗ishlib kelganda ba‘zan «ol-dingi», «avvalgi»
degan ma‘noni ifodalaydi: Gulning birin-chi g‘unchasi kuttirib ochiladi, (S.
Ahm.) Birinchi kunlari uning kelishgan gavdasiga, qora mag‘izligiga besh
ketgin bo‘l-sa... (SH.) Atirgullar, ko‘rkam karnaygullar, xil-xil gul-beorlar
kuzning birinchi izg‘irinlarini pisand qilmaydi.
Ba‘zan ikkinchi so‗zi «boshqa» degan ma‘noni ifodalaydi: Bu, shubhasiz,
bizning yutug‘imiz, Lekin ikkinchi tomonini ham esdan, chiqarmaslik kerak. (A.
Q. ...boshqa tomonini ham esdan
chiqarmaslik kerak.) Endi gapning ikkinchi tomoniga nazar tashlaylik, (A.
Q. .-.gapning boshqa tomoniga nazar tashlay-
lik.)
Ba‘zan predmet, hodisaning tartibiii ko‗rsatishda avvel sanoq son, uldan so‗ig
tartibii lfodalovchi birikmalar ish-latiladn: Nkka kun shu xilda shilagan bo‘lsa
ham, uchincha ku -ni tabelcha bexosdan uning nomini aytdi. (A. Q.)
Jinoyatchi-lar to‘dasi fosh qilingandach keyii ikki yil ustma-ust plan to‘lmadi,
uchipchi yili zo‘rg‘a to‘ldi. (A. Q.)
Soklar
uyushits
bo‗lak
vazifasida
ishlatilganda
ham,
oldin-
gasi
sanoq
soi,
keyingisi
tartib
son
formasida
bo‗lishi
mum-
kik:
Uqnine
ham
bnrn
bekorgi
ketib,
ikkinchisi
Ahmadjonning
boshini yalab o‘tdi. (A. H.) ...Bir tomonda mayda va sho‘x, ak-
kinchi
tomondi
kishining
qalbini
trnaydigan
kotta
ashula
Do'stlaringiz bilan baham: | 
