O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi

so‘mdan tushayotgan bo‘lsa, ... (A. Q.) Daromad bu yillar o‘n bir  so‘m  bilan 

yigirma  uch  so‘m  orasida  tebranib  turgan  ekan.  (A.  Q.)  Kitobni  uch  so‘m  ellik 

tiyinga oldik. 

Joili  tilda  qiymat  bildiruvchi  so‘m  so‗zi  qo‗llanmay,  soi-ning  o‗zi  turli  kelnshik 

affikslarini  olib  qo‗llanadi:  Da-dam  ikki  yuz  ellik  berishga  rozi  bo‘ldi.  (A.  Q.) 

O‘tgan yili paxtadan bir million uch yuz ming darom ad oldik. (A. Q.) Gi-lam 

tanigan odam ikki mingga indamay olada.  (A. Q.)  

10. Hozirgi 

o‗ebek 

tilida 

harakatning 

miqdorga 

ko‗ra 

bel- 

gisini 

ifodalash 

uchun 

ham 

sonlar 

ishlatiladi. 

Harakat 

bel- 

gisi    uchup      ishlatiladigan      sonlar      bevosita      fe‘llar      oldida 

Kelishi 

yoki 

son 

bilan 

fe‘l 

orasida 

maxsus 

so‗zlar 

ishlatilishi 

mumkin.      Ular    ba‘zi    jihatlari    bilan    hyasob    so‗zlariga    yaqnn 

turadi. 

Quyidagi so‗zlar son va fe‘l oraoida kelib, harakat «its - 

dorini  belgilash uchun xiamat qiladi;  Marta (martaba, maro-taba) so‗zi: U shamni 

o‘chirshi  uchun  to‘rt  marta  pufladi.  (A.  Q.)  Men  YAngibozorga  uch  marta 

borganman.  (0.)  Batalon  dushman-ga  qarshi  o‘n  uch  martaba  hujum  qildi.  (A. 

Q.) 

Tartib  son  hzm  marta  so‗zi  bilai  birga  qo‗llakadi:  Uni  bi-rinchi  marta  salobat 

bosdi.  (A.  Q.)  Marta  so‗zi  -lab  affik-snni  olib,  «ko‗p»  ma‘nosida  ishlatiladigan 

necha,  bir  necha  so‗zlari  yoki  ko‘p  so‗zi  bilan  birga  ham  qo‗llanadi:  YOvlar 

sha-harni  necha  martalab  xonavayron  qildi,  shahar  bir  necha  mar-talab 

yong‘inda soldi. (Gazetadan.) Sie bilan ko‘p martalab uchrashamiz. 

Navbatda  so‗zi tartib son bilan birga keladi:  O‘rmonjon birinchi navbatda joriy 

qilish  lozim  bo‘lgan tadbirlar  ha-qida gapirdi. (A. Q.)  

Karra  so‗zi:  Umid  eshitgan  gaplariki  yana  bar  karra  xayoli-dan  o‘tkaza 

boshladi. (Mirm.) 

Bor so‗zi:  Bir bor  gapirdim, ikki  bor gapirdim  — qulbq solmadi. 

Hissa  so‗zn:  U  sizdan  ikki  hissa  yosh  bo‘lsa  ham  normasshi  ikki-uch  hissa 

oshirib bajaradi. 

Qatla,  dof’a  so‗zlari  ham  shu  funksiyada  nshlatiladi.  Le-kin  bu  so‗zlar  juda 

passiv  ishlatiladi:  Bir-ikki  daf’a  ke-lib-ketib  axir  nog‘orachini  ko‘ndiramiz.  (0.) 

Ming qatla shu* kurki,  katta bo‘lib  qoldim.  (A. Q.) 

Sidra so‗zi:  Ahmadjon bularga qarab uch sidra o‘q yogdirdi.  (A. Q.)  

CHama  son.  CHama  sonlar  predmetning  noapiq  miqdo-rnpi,  taxminny 

hisobnni  yo‗rsatadm.  Miqdor  soining  bu  turi  asosan  ikki  xil  usulda  hosil  qilikadi: 

1.  M o r f o l o g i k   u s u l   b ila n :   Bunda  chama  son  sanoq  sonlarga  airim  affiks-

larning  qo‗shilishidai  hosil  bo‗ladi.  Bunday  affnkslar  asli-da  so‗z  yasovchi  yoki 

---

so‗z  o‗zgartuvchi  affiislar  bo‗lishidap  qat‘i  iazar  bu  o‗rinda  forma  nsovchi  affiks 

vazifasmni  o‗taydi. Qu-yidagi  affikslar  chamz  sonlarnn  hosil  siladi: 

I)  -lab(-la  +  b)  affiksi  qo‗shilib  kelib,  sotshng  ravishga  aylangan 

(adverbializatsmplashgan)  formasiii  yasaydi. 

-lab  affiksi  fe‘l  yasovchi  -la  affiksiga  rzvnshdosh  yasovchi  -b  affiksining 

qo‗shilishidan  hosil  silingap  bulib,  soilarga  qo‗shilganda  bir  qo‗shma  affiks  holida 

olinadi. 

-lab  affiksi  har  saysi  sanoq  songa  qo‗shila  bermay, 

ODYTDE 

yirik  miqdor 

ifodalovchi  o‘n,  yuz,  ming  kabi  sonlarga  sushila-di:  SHahrimizda  o‘nlab  teatrlar, 

yuzlab kinoteatrlar bor. SHu  stansiya yuz. miiglav odamlarning iishni qilardi. (S. 

Ahm.) 

Bu  affiksni  olgan  soplar  chama  sonning.  boshqa  turlariga  nisbatan  annqroq 

mnqdorpi  (o‗zakda  ifodalaigandan  orti^  miqdorni)  ko‗rsatadi.  CHog‗ishtiraylnk: 

o‘nlab maktablar bor — o‘ntacha maktab bor...    , ■   . - 

-lab  affiksi  orqali  psalgan  chama  sonlar  bog‗lanib  kela digan ot ko‗pincha 

ko‗plnk  formaskda  so‗llanadi:  YUzlab  mallat-lar  va  elatlar  qardoshlarcha 

hamdo‘st  bo‘lib  yashamoqdalar.  (Gazetadan.)  SHoyi  va  gazlamalarnine 

yuzlab  yangi  xallari  ish-lab  chiqarilada.  (Gazetadan.)  Bu  affiks  ba‘zan  -ta 

affiksnnn  olgan  sanoq  soalarga  ham  qo‗shilib,  predmetning  miqdorga  ko‗ -ra 

belgisini  emas,  harakatnipg  belgisipi  ifodalaydi.  Masa-lan:  Mevalarni  bitta -

bittalab tozaladi; 

2)chama  sonlar  son  o‗zaklarnga  -tacha  (-ta  +  cha)  affiksining  qo‗shilnshidan 

hosil  qilinadi:  Ikki  tomonga  uch  qavatdan  olt-mashtacha  joy  qilingan.  (As.  M.) 

Qo‘qoidan  yagirmatacha  ter-govchi  bordi.  (A.  Q.)  -tacha  affiksi  har  ^anday 

miqdor  ifoda-lovchn  soilarga  qo‗shilib  kela  oladi:  to‘rttacha,  o‘ntacha,  yuzta-cha, 

mingtachy. 

Hisob  so‗zlari  (numeratizlar)  bilan  birga  ^o‗llaigan  son-larda  -cha  affiksi  hisob 

so‗ziga  qo‗shilib  keladi:  Tong  otishga  yaqii  uch  yarim  sotixcha  joyni  tekislab 

bo‘lgandi. (S. Ahm.)  

Hisob  so‗zlarining  masshtab,  vaqt  va  og‗irlik  ma‘nolarini  bildiradigan  turiga  -cha 

affiksi  ^o‗shilib,  taxminny  mitsdor-ni  bildiradi:  Tgpalikning  u  yonidagi 

qishloqdan  yarim  kalo-metrcha  narida  tanklar  izg‘ib  yurarda,  (A.  Q.)  Sertuproq 

yo‘l-dan  akki  yuz  metrcha  naridagi.  chaylada  bir  chol  bukchayib  o‘ti-ribdi.  (S. 

Ahm.) Maktab uzogi bilan to‘rt  yuz metrcha narida edi. (A. Q.); 

3) chama  soplar  -larcha      (-lar  +  cha)      affnksining  son  o‗zak- 

lariga 

qo‗shilib 

 

kelishidan 

hosil 

qilinadi: 

 

Siddiqjon 

yuz- 

larcha 

kiish 

ogziga 

%arab 

turgan 

majlisni 

ko‘z 

oldiga 

keltir- 

di. (A.Q.)  

Bu  xilda  yasalgan  son  tarkibidag‗i  -lar  affiksi  taxmin,  chama  ma‘nosini 

anglatadi. 

-cha 

affiksining  qo‗shilishi  bilan  bu  ma‘nolar  kuchaytiriladp. 

CHog‗ishtiraylik:  soat  besh  bo‘lda  (avnq  mi^or  ifodalangan)—soat  beshlar  bo‘ldi 

(soat  besh  atrofida,  beshga  yaqin  yoki  beshdan  bir  oz  oshdi)—  taxmin,  chama 

ma‘nolarn ifodalapgatt. 

-larcha  affiksi  ham  ko‗pincha  o‘n,  yuz,  ming  kabi  sonlarga  qo‗shilib  keladn. 

Bu  son  bog‗lanib  kelgan  ot  ko‗plik  formasida  qo‗llanadi:  O‘nlarcha  oliy  o‘quv 

yurtlari,  yuzlarcha  maktablar  kabi; 

4) chama 

soklar 

vaht, 

o‗rin 

yoki 

kishilarning 

yoshipi 

taxmi- 

niy 

ko‗rsatish 

uchun 

ishlatilgapda, 

-lar 

affiksidan 

so‗ng 

ma- 

kon 

kelmshiklari 

affikslari 

qo‗llanadi: 

Saida 

uyga 

kech 

soat 

o‘ya  birlarda  qaytdi.  (A.  Q.)  Bu  yigitping  yosha  yigirma  ikki- 

larda  bo‘lab,  bir  ko‘zi  g‘ilay  edi.  (A.  Q.)  Ba‘zan  chama  son  ho- 

sil      qiluvchi  -cha,  -lar    morfemalari    birga      ishlatilishi    ham 

mumkin: 

Bir 

oychalardan 

keyin 

Qoplonbek 

bilan 

Tamannoning  

to‘yi  bo‘ldi.    (SH.)    So‗roq  yuklamasi  -mi  sonlar  tarkibida  ke- 

lib,  chama,  taxmvn  ma‘nosinn  bildiradi:  Bir  shoir  bilan  bir 

rejissyor  kolxozga  kelib  bir oymi,  ikki  oymi  turshidi.  (A. Q.) 

2. CHama sonlar  kompozitsiya usuli bilan hosil  qilinadi.  

Buida  turln  sonlar  juftlanadi  yoki  ayrim  so‗zlar  bilan  bir-ga  keladi.  SHunisi 

xarakterliki, juftlanishning ham o‗ziga  xos qopuniyatlari bor: 

1)  juftlakgan  sonlar  odatda  turli  miqdor  ko‗rsatuvchi  son*  lar  bo‗lib,  ularning 

kam  mihdor  ifodalovchi  komponenti  av-val,  ko‗p  miqdor  ifodalovchi  komponepti 

esa  keyin  keladi  va  taxmipiy  miqdor  bildiradi.  Bularning  turlari  suyidagicha: 

Qishlotsqa  borib  bir-ikki  kun  turib  saytarman.  (A.  Q.)  Onda-sonda  batta-ikkita 

sigir,  so‘y  ko‘rinar  edi.  (A.  Q.)  ...To‘qqiz  yilning  ikki-uch  yiligina  tinch  o‘tdi. (A. 

Q.) Ayniqsa uch-to‘rt bolaning  ovozi  yoqimli  va ohangdor edi. (0.) Kamida 

---

besh-olti kshiini o‘qishga yuborish. kerak.  (A. Q.) Olti-etti  kunlik ish... (A. Q.) 

Undan  yuqori  sonlar  esa,  ko‗pincha  birlik  va  o‗nlik  miqdo -rk  bilan 

juftlanadi:  ...Besh-o‘n  minut  gapirib  beraman.  (A.  Q.)  Tank  sirq-ellik  megr  yasin 

kelganda...  (71.  Q.)  Damba  yigir-ma-yigarma  besh  kunlik  ish.  (A.  Q.)  Eshga 

nisbatan  taxmsn  bnldiradigan  sonlar  ko‗pincha  bir-biriga  yaqin  sonlar  bilan 

juftlanadi:  Tashqarida uni o‘n -o‘n ikki yashar bola kutardi. 

(A.  Q.) 

Sonlar  juftlashganda  forma  yasovchi  -ta  affiksi  har  ikki  qismga  yoki  oxirgn 

komponentga  qo‗shilib  keladi:  Bularnang  uch-to‘rttasi  sozo%  boladar,  (0.) 

SHundan  besh-oltitasinigina  sezib  qoldim.  (A. Q.) Onda-sopda bitta-ikkata sigir, 

qo‘y ko‘-rinar edi. (A. H.) 

Bir  soni  yaram  bilan  juftlanganda  kam  miqdor  bildiruv-chi  son  keyin  keladi: 

Onda-sonda bitta-yarimta xira chiroq uch- 

raydi. (0.); 

2)  chama  sonlarni  hosil  qndnshda  taxmin  ma‘nosinn  ifoda-lovchi  ayrim 

so‗zlarning  ham  roli  bor: 

CHamasi  so‗zi  odatda  numerativlardan  keyin  keladi:  besh  oylar  chamasi 

o‘tgach,  Ummatalini  chaqirishibdi.  (SH.)  U  yarim  soat  chamasi  tinimsiz  ishlab, 

juda  xoldan  toydi.  (S.  Ahm.)  Umarali  o‘zidan  ikki  esh  chamasi  katta  bola  bilan 

olishayotgan 

ekan. (A. Q.)  

CHogli  (chohli)  so‗zi  ko‗prot^  juftlangan  chama  sonlarga  qo‗-shilib  keladi: 

YUqorida  o‘n-o‘n  besh  choqli  mo‘ysafid  chaqchaqla-shib  o‘tirar  edi.  (A.  Q.) 

Etti-sakkiz  choqli  xotin-xalaj  to‘p-lapib...  (A.  Q.)  Maktabda  o‘n  choqli  bola