O’ZBEKISTON
RESPUBLIKASI XALQ
TA’LIMI
VAZIRLIGI
A.QODIRIY NOMIDAGI
JIZZAX DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
O‘ZBEKISTON
RESPUBLIKASI XALQ
TA’LIMI
VAZIRLIGI
A.QODIRIY NOMIDAGI
JIZZAX DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
BOShLANG`ICH TA'LIM NAZARIYASI VA AMALIYOTI KAFEDRASI
«Himoya qilishga ruxsat beraman»
Boshlang‘ich
ta‘lim
pedagogikasi
fakulteti dekani
__________ dots. Rabbimov M.T.
«___» _____________ 2014 y.
Boshlang‘ich ta‘lim va sport tarbiyaviy ish yo‘nalishi
―SONNING MA‘NO JIHATDAN TURLARI‖
mavzusida bajarilgan
KURS IShI
Bajaruvchi: Boshlang‘ich ta‘lim pedagogikasi fakulteti IV
kurs talabasi Abdurahmonova
Ilmiy
rahbar:
Boshlang‘ich ta‘lim nazariyasi va
amaliyoti kafedrasi
Ishni himoyaga tavsiya etaman: _______ __________________________
(imzo)
(ilmiy rahbar ismi va sharifi)
BMI «BTN va A » kafedrasi yig‘ilishining qarori bilan
(Qaror № , 2014 y.) himoyaga tavsiya etilgan.
Kafedra mudiri: _________________ _______
(ismi va sharifi) (imzo)
JIZZAX– 2014
SONNING MA‘NO JIHATDAN TURLARI
Sonlar ma‘no va grammatik xususiyatlariga ko‗ra dast-lab ikkiga bo‗linadi:
m i q d o r s o n l a r s a t a r t i b son-l a r, Miqdor sonlar predmetshshg miqdori,
sanog‗iga ko‗ra bel-gksiii, tartib sonlar esa ularning tartibi, sirasnga ko‗ra
belpgsini ko‗rsatadi.
Miqdor sonlar
Mikdor soplar predmetlarni sanash, donalash, tats-simlab yokv taxminlab
ko‗rsatish uchun qo‗llaiadi.
Sonnnng bu turi quyidagicha grammatik xususiyatlariga ko‗-ra tartib
sonlardan farqlanadi:
— Miqdor sonlar o‗ziga xos morfologik ko‗rsztkichlarga
ega. Tartib sonlar esa -{i)ichn affiksya orqali yasaladi.
— Miqdsr sonlar hisob so‗zlari (numerativlar) bilan
birge qo‗llanadn. Tartib soplar esa bu xil so‗zlarsiz ishla-
tiladi.
— Mnqdor sonlar juftlanib kela oladn, tartib sonlarda
bu xususiyat yo‗q.
— Miqdor sonlar birikmali holda uchdan bir, to‘rtdan uch
kabi formalarda ishlatiladi, tartib soplar esa bunday
qo‗llanmaydi.
— Miqdor sonlar -dar affnksyaii olib ko‗pincha taxmanay miqdor bnldiradi,
tZrtib sonlar esa ba‘zan -lar affiksshsh olib otlatadi, kuvdiknn ifodalovchi ot
aazmfasida keladi: Soat uchlarda yig‘ilish yoshlanadi. Qadirning yoshi 30
larda bo‘lsa kerak. Biripchilarga mukofot berildi.
Mikdor soilzr quyidagi turlzrga bo‗linadi: 1) sa-n o q s o n l y r; 2) ch a m
a s o i l a r; 3) j a m l o vch i soa-l a r; 4) k a s r s o i l a r.
100-§. Sanoq sonlar. Sano^ sonlar predmetlarnn sanash, donalab ko‗rsatnsh va
taqsimlash ma‘nolarini bildiradi. Masalan: Hsr uch bolp bir komanda bo‘lib,
buning biri koman-dir bo‘lar mvvn. (A. Q.) Xatni uqiyotganimda, kampir ikka
Q0-lani tizzasiga tirab jimgina quloq solib o‘tirdi. (S. Ahm.) SHu xatlardan
ikkitasina spe yozgan bo‘lsangiz kerak. (A. Q.) Ikki do‘st yarim tunga qadar
suqbatlaishb o‘tirshidi. (E. SH.) Soklarning bu turi boshqa so‗zlarga bog‗lanmay,
mustaqil holda qo‗llana oladi. Bu hodisa uning otga yaqinligini ko‗r-satadn.
Lekin sanoq son predmet ma‘nosiai emas, uning miq -
dorini bildiradi.
Uning birlik yoki ko‗plikda ekanlngiii ko‗rsatuvchi gram-matik kategoriya
ham yo‗q. Sonning bu turini mnqdor ma‘no-sinn ifodalashdagi maksimal
abstrakt forma deb hisoblash
mumkii.
Sano^ sonlar predmetlarai donalab sanash, shuningdek, bir turdagi
predmetlariing taqsimini anglatish orqali ham mi^uyur bildiradi. Biror predmetni
ikki, uch, besh, o‘n deb sa-nash bilan ularni
ikkita, uchta, beshta, o‘nta deb
donalab sa-iash orasida deyarli farq yo‗q. Sanashda har ikki forma ham
ko‗pincha byar xil ishlatilaveradi: uch kishi — uchta kishi, o‘n besh kolxoz —
o‘i beshta kolxoz.
Sanoq son o‗zagiga qo‗shiluvchi -ta affnksi har qanday mnq-dorvn
ko‗rsatuvchya sanoq sonlarga qo‗shilib keladi. Bu -ta af-fvksn urg‗u olmaydi,
urg‗u updan oldnngi bo‗g‗inga tushadi: byoshta kitob, ikkyta portfel, o‘n byoshta
gazeta va hokazo.
Sanoq sonning bu turi chiqish kelishigi formasida ham predmetlarni sanash
uchun ishlztiladi. Lekin bu holda sanash bnlan birga bo‗lish, taqsimlash ma‘nolari
ham ifodalanadi: beshtadan, o‘ntadan kabi. Ko‗pgina manbalar va darsliklarda
-ta affiksini olgaya sonlar dinamik son, -ta + dan affiksla-rini olgan son taqsnm
son, bo‗lim soya, ulush son deb nomlab kelingan. Bnz ularni sanoq son
gruppasiga kiritamiz. CHupkn bunday sonlar asosap predmetlarni sanash
ma‘nosyann angla-tadi, donzlab ko‗rsatish va taqsimlash ma‘nolarn esa,
qo‗shim-
cha ottekkalar, xolos.
Sanoq sonlarnnng bu tiplarini alohida izohlaymnz: Sanoq sonlarga qo‗shalib
keladigan -ta affiksi predmet-lariing mnqdorini donalab ko‗rsatish uchuya
ishlatiladn: -Qurt egan bitta bargni uzib Zokir otaga uzatdi. (A. Q.) ...Vir yuz
yoki fe‘l oldida kelishi mumkin. Bu holda ular predmet va harakatning mshuyur
belgisini ko‗rsatzdi. -ta + -dan affiksi-ni olgan so‗zlar oldida ko‗p miqdor,
guruh yoki to‗da bildi-ruvchi so‗zlar keladi. Mardikorlar javzoning boshlarida
