so‘ziying juftlanishida o‗ziga xos xu-susiyatlar ham mavjud: Bir so‗zi juftlapsa,
ravishga ko‗chadi: ...ipak namunalariga bir-bir qarab chiqdi, (0.)
Juftlangan bir so‗zining oldingisi chiqish kelishik for-masida kelsa, yagopa,
yakka kabi ma‘nolarni bvldnradi: Bu mushtiparning birdan-bir orzusi shu-ku!
(M. Ism.)
Juftlangan bir so‘ziiing har ikkisi egalik, kelishik va ko‗plik affikslarini olib
kelgan bo‘lsa, keyingi bir so‗zi «ikkinchisi» yoki «boshqasi» degai ma‘noni
bildiradi: Biri-biriniig davomchisi, bari-biriga ustoz. (G‘. G‘.) Biri-baridan
alomat gullarni o‘stirdi. (M. Ism.) Uloqchilar biridan-biri uloqni olib qochadi.
(0.) Oldingi so‗z egalik affiksini ol-magan bo‗lsa, bu holat ko‗rinmaydi: O‘lar
bir-birlariga mam-nun qarab qo‘yishdi. (O.)
Uzbek tilida bir so‗zi o‗rnida ilk so‗zi ishlatilishn mum-kin. Bu so‗z birinchi
ma‘nosida tartibni ko‗rsatadi: Quyoshning ilk nuridan olam uyg‘oigandek. (H.
G‘.) O‘ktam yugurib bordi-yu, go‘yo ularni ilk marta ko‘rayotgandek qiziqish
va hayajon bi-lan kutib oldi. (0.)
SHuningdek, bir so‗zi manosida yakka, yagona, yolgiz so‘zlari ham
nshlatiladi. Bir o‘zim keldim — yolgiz o‘zim keldim. Uning bitta o‘g‘li bor—
^uning yagona (yakkayu yagona) o‘g‘li bor va h. k. Lekin bu so‗zlar son
turkumiga kirmaydya, chuiki ular o‗rnida ma‘lum raqampi qo‗llab bo‗lmaydi.
HISOB SUZLARI(NUMERATIVLAR)
Predmetnirg soniga ko‗ra belgisshsh ifodalovchi sa-noq sonlar ba‘zan
predmetlarning hisobini ko‗rsatuvchi so‗z-lar—hisob so‗zlari (pumerativlar)
bnlan birga ^o‗llanadi. Bu so‗zlar sanalayotgan koikret predmetni ko‗rsatmay,
o‗sha predmetnn hpsoblashda uning qaysi kategoriyaga, guruhga oid ekanligini
anitslash uchun ishlatiladi. Bu so‗zlar sanoq son
bnlan sanaladigan predmetni pfodalovchi so‗z orasida kslnb, ullrping og‗irligiga,
uzunligiga,
hajmiga,
joylashish
o‗rniga
va
boshqa
shunga
o‗xshash
xususiyatlariga ko‗ra o‗lchovinya bkldi-radi. Hasob so‗zlari shu predmetning
qandan yo‗l bilan sana-lish xususiyatiga qarab qo‗llanadi.
Hisob so‗zlari ko‗nincha ot turkumidagi so‗zlardan bo‗ladn: dona, nusxa, tup,
bog‘lam, sitsim, tutaya kabi.
Uzbek tilida hnsob so‗zlarshshng ishlatilish doirasn juda keig aa turli-tumandir.
Qadimdan predmetlarki o‗lchash uchun turli idnshlar yoki boshqa o‗lchop
vositalari ko‗plab ishlatadgan. Ularning ay-rimlarl hozirgn tilda o‗lchov vositasi
sifatida s butunlay qo‘lyaaoiliaYOdi, yovya ishlagilish doirasi torayib, passivla-
shib so.chgan. BundaE hisob so‗zlari suyidagilar:
Qadsq: Ahsn-ahenda yarim qado% go‘sht bilan paLov damlan-sa — uysy to‘y
xis qilardik, (0.) ...YArim qadotscha pashmak xol-va solib dasturxon qilib
qo‘ygan edik. (A. Q.)
Jon: Usta Mymipnyang oilasi besh jon odam, bizda turt jon odam bor edi. (A. Q.)
Tanob: Priigiz ikka yuz yigirma tanobdir?— dedi Qurbon ota qa&ron bo‘lib.
(A. Q.)
Gaz: Msn-ku yilda besh, gaz chit ko‘rmayman, (A. Q.)
Sarjin: Urmonjon ikki yuz yigirma besh sarjin o‘tchn sot-gan. (A. /(,_)
Pansa: Kulala butun qishloqni qidirib dorilikka besh aaysa go‘shg topib
keldi. (A. Q.)
Taxta: O‘rmonjon bir taxta sog‘ozni olib, 1{urbon otaning oldiga yoydi. (A, Q.)
...etti taxta qog‘ozni to‘ldirdim. (Oydin.)
Znlik: Ko‘k konvertga solingan ikki enlikkina xat. (A, Q.) Murodga ikki enlik
xat qoldirdim. (A. Ubaydulla.)
So‗lkavoy: Bir so‘lkavoy pul boylarga, yarim so‘lkavoy kam-bagallarga!—
deydi domlam. (0.)
Tosh: U kolxozga satnamoq uchun xar kuni ikki tosh yo‘l yurads. (H. 0.)
Qirq tosh tevarak-atrofda uni ko‘rib dori ber-magan doktor qolmadi. (A. Q.)
Pud: Tangriqulhoji har gektar eridan qirq-qirq besh pud-ga etkazib paxta
olar ekan. (A. Q.)
Mahal (vaqt): Kampir besh vaqt namozidan
Do'stlaringiz bilan baham: |