|
sentperOan paxta xosilinn oldik. Bir gramm paxtani ham nobud qilmaylik.
Har qutidan 78 kilodan palla chiqsa bo‘ladimi? (A. Q.) Davlatga shu
yili 35 ming pud galla, 70 tonka go‘sht topishrildi.
Bu so‗zlarning qo‗llanishida ham farq bor, YA‘ni litr so‗zi faqat
suyuqlik uchun; gramm, kilogramm, tonna so‗zlari esa ham suyuslik,
ham qattiq narealar o‗lchovya uchun; pud so‗zi ko‗p-roq doi o‗lchovi
uchuk ishlatiladn.
2-gruppani zsa ishlatiLish doirask torayib borastgaya yoki arxaiklashgan
misqol, qadoq, botmoi kabi hisob so‗zlari tash-kil qiladi: Uning ogirligi
bir misqoldan ham tushmaydi. (A. Q.) To‘rtta qo‘y, uch botmon bug‘doy,
bir &l.chon guruch so‘ra tipti. (A. Q.) Bunday so‗zlar o‗zbek tilida
qadimdan juda keng ko‗lamda qo‘llanib kelingan bo‗lsa ham, hozirgi kunda ular
o‗rnida sovet-intsrnatsional so‗zlari ishlatiladi.
Hisob so‗zi vazifasipi bajaruvchi quyidagi so‗zlar taxmi-niy miqdor
o‗lchovini ifodalash uchun ishlatiladi:
Pnyola: Jannat xola shoshib-pishib bir-ikki piyola choy ichdi-da... (S. Ahm.)
Ovqatdan keyin Urmonjon ikki piyola choy ichdi. (71. Q.)
Qoshiq: Podsho xayrchiga xar kuni bir koshiq moy, ikki koshiq tuz berib
turibdi. («Ertakyadan.)
Kosa: (shokosa): Kifoyatxoya bir kosa osh, ikkita ravoch kel-tirgan edi. (A. Q.) U
dasturxonga bir shokosa ezilganroq, o‘rik, bir likopchada shakar so‘ydi. (A. D.)
CHoYnak: Bu so‗z fatsat suyuqlik o‗lchovi uchun ishlatiladi: Stolda non,
jizza, bir choynak choy turardi. (A. Q.) Ikki choy-nak choy ko‘tarib O‘rmonjon
keldi. (A. Q.)
Qop (xalta): Dehqonlarning o‘rog‘ini charxlab bir xalta -yarim xalta don-
dun topib kelar edik. (A. Q.)
Quti, chamadon: Etti kishi bo‘lib to‘rt quta pilla oldik. (A. Q.) Otasi ikki
chamadon narsa olib keldi.
Stakan, ryumka, tog‘ora, kostryulsh, sozon, cho‘mich, banka kabi so‗zlar ham
yuqoridagi so‗zlar kabi vazifada ishlatilishi mum-kin.
Bulardan tashsari, bir qator so‗zlar borki, ular predmet-larnipg joylatshsh
o‗rniga xoslangan hisobini anglatadi. Bupday hisob so‗zlari ayrim predmetning
api^ son bilan al-mashinmaydigan noaniq, taxmipiy og‗irlik o‗lchovini, yana bosh-
qa xususiyati bilan donalab sakaladigan shaxs yoki predmetlar-nitgg miqdor
o‗lchovini ko‗rsatadi.
Quyidagi so‗zlar shu gruppapi tashkil qiladi:
Kiyimlik o‗lchovn uchun jo‘ra, kiyimlik so‗zlari ishlatila-di: To‘y
qiluvchining onasiga bir kiyim doka, xotiniga bir kiyim atlas, kichik onasiga bir
kiyim chit, o‘ziga siyiq, do‘ppi va xokazo. (S. Abdulla.) Senga bir
jo‘rabeqasamolib qo‘ydim. (A. Q.) Mana bu safar bir jo‘ra shohi olib kelibdi.
(A. Q.);
gazlama yoki paxtaping katta to‗pi o‗lchovini ifodalash uchun toy so‗zi
ishlatiladi: Ellik tuyaga yuklatilgan yuz toy gazla-ma so‘ishldi. («Ertak»dan.) Ular
uchun yana ikki toy paxta ham ajratildi;
gok tashuvchi hayvon, transport vositalari nomi hisob so‗zi sazifasini bajaradi:
Bir ko‘tarishda bir tuya yuk ko‘tara oladi. (71. Q.) Daladan bir arava
sovun, ikki shshina yuk keldi;
predmetlarni taxlash yoki ustma-ustlyagini ko‗rsatnsh uchun qavat so‗zi
ishlatiladi: ...Ro‘zg‘or ishina butkul qo‘limga ol-
u, sizni etta %avat ko‘rpachaga o‘tqazib qo‘ysam deyman. (A. D.) Pak-pakana
bo‘yi bor, etti savat to‘ni bor. (Topishmoq.)
SHu fupksnyada ishlatilgan qavat so‗zi qat so‗zi xrlida ham ishlatilishi va
predmetlarning ustma-ustligini ko‗rsatishi bi-lan birga hisoblash uchup emas,
mustaqil so‗z fuiksiyasida (Bu narsa bizda qat-qat bo‘lib yotibdi) ishlatilishi
mumkin. Qat-lama so‗ziping o‗zagi ham shu so‗z bilan bog‗liq. Qavat so‗zi
ba‘zan -li(k) affiksipi olib binolar o‗lchovi uchun ishlati-ladi: Bir savatli binolar
o‘rnaga shahrimizda ko‘plab to‘rt, besh va to‘qsiz savatli binolar $ad
ko‘tarmoqda. (Gazetadan.) Qazat so‗zi bilan parallel holda etaj(li) so‗zi ham
binolar o‗lchovi uchun ishlatiladi: Ikki etajli uy surdik;
predmstlarning yonma-yop joylashgapligini ko‗rsatish uchun qator so‗zi
ishlatiladi: Adir etagida uch-to‘rtta oq uy va o‘r-tasida ikki qator g‘aramga
o‘xshagan qora o‘tlar ko‘rindi. (A. Q.);
predmet yoki shaxslarniig joylashish o‗rniga ko‗ra hisobini ko‗rsatuvchi: do‘ppi,
tandir, sandal, togora, uy, ayvon kabi yana qator so‗zlar mavjud: Dam o‘tmay bir
do‘ppi eunafsha terdim. (Oydin.) Hech bo‘lmisa bir-ikki tandir non yopish
kerakligini aytdi, (Oydin.) Bir sandal xotin, o‘rtada dasturxon. (Oydin.) Qo‘lida bir
tag‘ora somsa ko‘tarib kchrib kelib s,olda. To‘yda ik-ki uy xotin, bir ayvon yosh
bolalar bo‘lda;
sochni o‘rish, tarash kabi harakatlar bilan bog‗liq bo‗lgan hisob so‗zlari ham
ko‗p uchraydn: Bir o‘rim sochni ehtiyotlik bi-lan orsasiga tashlab Qo‘idi. (S.
Ahm.) Ikki o‘ram sochini bo-shiga chambar qildi. (Oydin.) Ikki tutam sochining
yarashib tur-ganini ko‘rsang yana ko‘rging keladi. (Oydin.)
6. Uzuplik o‗lchovi uchun ishlatiladigan hisob so‗zlari.
Uzunlik o‗lchovini hnsoblashda ham aktiv va passiv hisob so‗zlari mavjud.
Predmetlarning uzunlik o‗lchovini hisoblash uchup epg aktiv ishlatiladigan hisob
so‗zlarsga metr, santi-metr, kilometr kabi sovet-internatsional so‗zlari kiradi:
Planga qo‘shimcha ravishda 500 ming metr ip gazlama, 556 ming metr shoyi
gazlama va boshqa tozarlar taysrlanadi. (Gazeta-dan.) Qalandarovning mashinasi
soatiga sakson shlometr ma-sofa o‘tib borardi. (A. Q.)
Uzunlik o‗lchovi sifatida qo‗llapgan gaz, tanob, tosh kabn so‗zlar xozirgi tilda
arxaiklashgan: Bu bog‘ning sathi taxmi-nan 15 tanob erni band qilgan.
(Oydin.) Hammasi bo‘lib 17 gaz baxmal sotib oldi. Gaz so‗zi hozirgi kunda
uzunlik bir-ligi sifatida ishlatilmasa ham, shu ma‘noda gazlama so‗zining o‗zagi
sifatida ishlatiladi.
Bulardap tashqari, uzuplik o‗lchovi sifatkda qadimdan ish-latilib keliygaa
qarich, quloch, chatsirim, sadam so‗zlari ham hozirgi jonlv tilda ko‗plab
qo‗llanadi:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
