O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Dixotomik Bulish
Bulinuvchi tushunchani o’zaro zid Bo’lgan ikkita tur tushunchaga 
ajratishdan iborat. Masalan, barcha kishilarni «dindorlar» va «dindor emaslarga» ajratsak, 
dixotomik tarzda Bo’lgan Bulamiz. Dixotomik Bulish bir qator qulayliklarga ega. 
Xususan, bunda biz Bulinuvchi tushunchaning barcha turlarini ko’rsatib o’tirmasdan, 
o’zimizga kerakligini ajratamiz, qolganlarini unga zid Bo’lgan tushunchaga 
birlashtiramiz. Shu bilan birga dixotomik Bulish ma’lum bir kamchiliklarga xam ega. 
Masalan, inkor tushunchaning xajmi noaniq Bo’ladi. Undan tashqari dixotomik 
Bulishdan faqat bir marta foydalangandagina kutilgan maqsadga erishish mumkin. Agar, 

---

105 
Bulish a’zolaridan biri, ayniqsa inkor tushunchani o’z navbatida Bulinuvchi tushuncha 
deb qabul qilib, Bulish amalini davom ettirsak, xato natijalar kelib chikishi mumkin. 
Bulish amali to’gri borishi uchun ma’lum bir qoidalarga rioya qilish kerak. Ular 
Bulish qoidalari deb ataladi. 
a) Bulish teng xajmli Bulishi, ya’ni Bulish a’zolari xajmlarining yigindisi Bulinuvchi 
tushuncha xajmiga teng Bulishi kerak. Bu qoida buzilsa, Bulish to’liqsiz yoki ortiqcha 
Bulib qoladi. Birinchi xil xatoda ba’zi Bulish a’zolari ko’rsatilmay qoladi. Masalan, «Fe’l 
zamonlari» tushunchasini «O’tgan zamon fe’li» va «Xozirgi zamon fe’li» 
tushunchalariga ajratsak, ana shunday xato ro’y beradi. Chunki «Kelasi zamon fe’li» 
tushunchasi qolib ketgan. Ikkinchi xil xatoda esa ortiqcha Bulish a’zosi ko’rsatilgan 
Bo’ladi. Masalan «Bilish» tushunchasini «Xissiy bilish», «Tafakkur», «Nazariy bilish»ga 
ajratib Bulmaydi. Chunki «Nazariy bilish» bu erda ortiqchadir. 
b) Bulish bir asos Buyicha amalga oshirilishi lozim. Boshqacha aytganda, asos qilib 
olingan belgi Bulish davomida boshqa belgi bilan almashtirilmasligi zarur. Masalan 
«Qonun» tushunchasini «Tabiat qonuni», «Jamiyat qonuni», «Bilish qonuni», «Statistik 
qonun», «Dinamik qonun» tushunchalariga Bo’lsak, xato qilgan Bulamiz. Chunki bu erda 
Bulish asosi bir emas, ikkita. Birinchi uchta Bulish a’zosi qonunning amal qilish soxasi 
Buyicha, qolgan ikkitasi qonun ifoda qiluvchi xodisalar xarakteri Buyicha ajratilgan. Bu 
bilan Bulishdagi izchillik yo’qolgan. 
v) Bulish a’zolari xajmi Buyicha bir-birini istisno qilishi kerak. Buning uchun ular 
birga Buysunish munosabatidagi tushunchalar Bulishi kerak. Agar «Bino» tushunchasini 
«Bir qavatli bino», «Ko’p qavatli bino», «Osmono’par bino» tushunchalariga Bo’lsak, 
xatoga yo’l qo’ygan Bulamiz. Chunki «Ko’p qavatli bino» tushunchasi bilan 
«Osmono’par bino» tushunchasi bir-birini xajmi Buyicha istisno qilmaydi. 
g) Bulish uzluksiz xolda amalga oshirilishi, unda «sakrash» Bulmasligi kerak. Buning 
uchun jins tushunchaga eng yaqin Bo’lgan bir tartibdagi tur tushunchalar olinmogi lozim. 
Masalan, «Gap» tushunchasini «Oddiy gap», «Èrgashgan qo’shma gap», «Boglangan 
qo’shma gap» tushunchalariga ajratsak, Bulishdagi izchillik yo’qoladi. Bunda oxirgi 
ikkita Bulish a’zosi «Qo’shma gap» tushunchasining turlaridir. Demak, «sakrash» 
xodisasi ro’y bergan.