O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

Tushunchalarni chegaralash va umumlashtirish
tushunchalar o’stida olib 
boriladigani amallar xisoblanadi. Ular tushunchaning mazmuni va xajmi o’rtasidagi 
teskari miqdoriy nisbat qonuniga muvofiq xolda amalga oshiriladi. 
Tushunchani chegaralash
 xajmi keng tushunchadan xajmiga tor tushunchaga (jins 
tushunchadan tur tushunchaga) fikran o’tishdan iborat. Masalan, «Mexanik 
xarakat» tushunchasidan «Aylanma xarakat» tushunchasiga o’tsak, uning xajmini 
chegaralagan Bulamiz. Chegaralashda berilgan tushuncha – «Mexanik xarakat» 
jins tushuncha, deb qabul qilinib, uning mazmuniga tur tushuncha xosil qiluvchi 
belgilar qo’shiladi. Natijada unga nisbatan tur xisoblangan yangi tushuncha-
«Aylanma xarakat» tushunchasi xosil Bo’ladi. 
Chegaralash amalini davom ettirib, “Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi” 
tushunchasiga o’tish mumkin. Demak, chegaralash davomida hosil Bo’lgan har bir yangi 
tushuncha avvalgisiga nisbatan tur tushuncha Bo’ladi. Chegaralash amali yakka 
tushuncha hosil Bulguncha davom ettirilishi mumkin. Chunki yakka tushunchaga 
nisbatan tur Bo’lgan tushuncha yo’q.
Tushunchani chegaralash amalining sxemasi quyidagicha: 
A-Xarakat 
B-Mexanik xarakat 
C-Aylanma xarakat 
D-Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi. 
Tushunchani umumlashtirish hajmi
tor tushunchadan xajmi keng tushunchaga (tur 
tushunchadan jins tushunchaga) fikran o’tishdan iborat. Bunda berilgan tushuncha tur 
tushuncha deb qabul qilinib, uning mazmunidan tur xosil qkiluvchi belgilar chiqarib 
tashlanadi. Natijada mazmun jixatidan unga nisbatan kengroqk, lekin xajmiga ko’ra torroq 
Bo’lgan jins tushuncha xosil Bo’ladi. Masalan, «Aylanma xarakat» tushunchasi 
mazmunidan faqkat o’ngagina xos Bo’lgan tur belgilarni chiqarib tashlasak, «Mexanik 
xarakat» tushunchasini xosil qilamiz. Umumlashtirish fmflining chegarasi eng umumiy 
tushuncha, yani kategoriyadir. Chunki kategoriyalar uchun jins Bo’lgan tushuncha yo’q. 
Tushunchani umumlashtirish amalining sxemasi quyidagicha: 
A-Yerning o’z o’qi atrofida aylanishi 
B-Aylanma harakat 
C-Mexanik xarakat 
D-Xarakat 
Tushunchani chegaralash va umumlashtirish amallari kundalik xayotimiz va ilmiy 
bilishda keng qo’llaniladi. Hususan, barcha kategoriyalar, ular yordamida ifodalanadigan 
Д 
С
В 
А 
А 
В
С 
Д 

---

104 
nazariy qonunlar, g’oyalar, nazariyalar mavjud empiric tushunchalarni, empiric 
qonunlarni umumlashtirish natijasida xosil Bo’ladilar. 
Umumlashtirish muxokama yuritish jarayonida induktiv hulosa chiqarish usulida 
yaqqol ifodalangan boladi. Tushunchalarni umumlashtirishsiz fanning fundamental 
tushunchalarni yaratib Bulmaydi; mavjud bilimlarni sistemaga solish qiyin va, umuman, 
fan taraqqiy eta olmaydi.
Tushunchalarni chegaralash amali esa, yaratilgan umumiy bilimlarni (nazariy 
tushuncha, g’oya, nazariya va shu kabilarni) talqin etishda ishlatiladi. Masalan, Nyuton 
mehanikasidagi “Inertsiya” tushunchasi Galiley nazariyasidagi “yerkin tushish” 
tushunchasi yordamida tushuntirilishi mumkin.
2.