O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

ta’riflashga o’xshash usullar 
xam ishlatiladi. Ulardan tushunchani 
ta’riflashning yuqorida biz ko’rib chiqqan turlarini qo’llash mumkin Bulmay qolganda 
yoki unga zaruriyat Bulmaganda foydalaniladi. 
a) Ta’riflashga o’xshash usullardan biri tushunchani unga qarama-qarshi Bo’lgan 
tushuncha orqali ta’riflashdir. Bu usul bilan odatda kategoriyalarning mazmuni ochib 
beriladi. Masalan, «Ong materiyaning miyamizdagi in’ikosidir». 
v) Tasvirlashda tushunchaning mazmuni u aks ettiruvchi predmetning ba’zi tashqi 
belgilarini ko’rsatish orqali aniqlanadi. Badiiy asarlarda tabiat manzaralarini, 
personajlarning portretlarini chizish, sodir Bo’lgan birorta voqyeaning bayon etilishi 
tasvirlashga misol Bo’ladi. 
s) Tavsiflash yordamida predmetning ba’zi bir munosabatdagi muxim tur belgilari 
ko’rsatiladi. Bunga misol qilib birorta shaxsga berilgan tavsifnomani ko’rsatish mumkin. 
Tafovutlash, ostensiv ta’riflash kabi usullar xam mavjuddir. Ta’riflash bilishda katta 
axamiyatga egadir. U qisqa xolda predmet xaqida yaxlit fikr, tasavvur xosil qilishga 
imkon beradi. Lekin, predmet xaqida fikr yuritganda u bilan cheklanib qolish mumkin 
emas. U albatta bilish jarayonida boshqa bilimlar yordamida konkretlashtirilishi, 
chuqurlashtirilishi zarur. Ana shundagina tushuncha ifoda etuvchi predmet xaqidagi 
tasavvur aniq, tularoq Bo’ladi. 

---

108 
4. 
Sinflar o’stida amallar
. Tushunchaning xajmida ma’lum bir umumiy beligiga ega 
Bo’lgan predmetlar to’plami-sinf aks etadi. Sinflar ustida bir qancha mantiqiy amallarni 
o’tkazish, xususan ularni qo’shish (birlashtirish), ko’paytirish (kesishtirish) xamda berilgan 
sinfga to’ldiruvchi xosil qilish (sinfni inkor etish) mumkin. Bu amallarni bajarish yangi 
sinflar va, demak, yangi tushunchalar xosil qilishga olib keladi. Ularni simvolik tarzda ifoda 
qilish uchun quyidagi belgilardan foydalanamiz: 
A, V, S, D,... – lar ixtiyoriy sinflar; 
I – universal sinf; 
0 – Bush sinf; 

- sinflarni qo’shish belgisi; 

- sinflarni ko’paytirish belgisi; 
A
1
(A emas) – A sinfini to’ldiruvchi (inkor etuvchi). 
Shuningdek, amallarni sxematik tarzda ifodalashda universal sinfni to’gri turtburchak, 
boshqa sinflarni-doiralar bilan belgilaymiz.