O‘zbekisтon respublikasi

Uch fazali, uchta simli va manba neytral nuqtasi yerdan izolatsiya qilingan tarmoqlar (4.10 – rasm): neytrali izolatsiyalangan tarmoq fazalaridan birining izolatsiyasiz simiga odam tasodifan tegib ketganda (4.10 – rasm, 1-odam), qolgan ikki fazaning ishchi izolatsiyalari qarshiligi shikastlash toki qiymatiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Ishchi izolatsiya deb, elektr qurilmalarining normal ishini ta’minlovchi va odamni elektr toki shikastlashidan saqlovchi tok o‘tkazuvchi qismlarning elektr izolatsiyasiga aytiladi.

Тarmoq izolatsiyasining qarshiligi kompleks bo‘lib, aktiv va sig‘imiy tashkil

etuvchilaridan iborat. Aktiv qarshilik
^Riz
izolatsiyadan “tokning sizib o‘tish

yo‘llari”ga bog‘liq. Bu “yo‘llar” izolatsiyaning eskirishi va buzilishi, uning strukturasida o‘tkazgich zarralarining hosil bo‘lishi, dielektrik xossasining yomonlashishi natijasida vujudga keladi.

Тarmoqning sig‘im qarshiligi 1/
j с
simlarning yerga nisbatan sig‘imi с ga

bog‘liq bo‘ladi. Bu, o‘z navbatida, izolatsiyaning geometrik o‘lchamlari, izolatsiya materialining dielektrik doimiysi va materialining holati bilan aniqlanadi. Izolatsiyaning aktiv va sig‘im qarshiliklari sim bo‘ylab taqsimlangan. Ularni sxemalarda shartli ravishda bir joyga to‘plangan holda belgilanadi. Izolatsiyaning ekvivalent elektr sxemasi ikki tarmoqdan iborat bo‘ladi (4.9 va 4.10 – rasmlar). A,

B va C fazalarning mos ravishda
r_А , r_В
va r_С

• 
  aktiv qarshiliklari,
  

с_А , с_В
va с_С

– sig‘imiy qarshiliklari qilib belgilangan. Faraz qilaylik, uchala faza

izolatsiyasining yerga nisbatan qarshiligi o‘zaro teng, ya’ni
r_А = r_В = r_С = r_iz

bo‘lsin. Izolatsiyalangan neytrali bo‘lgan tarmoq ta’minlash manbaining neytral nuqtasi amalda kuchlanishga ega bo‘lmaydi, uch fazali tarmoq amalda simmetrik rejimda ishlaydi.

10. 
    – rasm. Uchta fazali, uchta simli va neytral nuqtasi yerdan izolatsiya qilingan tarmoq (belgilanish matnda).
    

Odam A fazaga tasodifan tegib ketsa (4.10 – rasm, 1-odam), simmetriya yo‘qoladi. Tarmoq ta’minlash manbaining neytral nuqtasi epga nisbatan kuchlanish ostida bo‘lib qoladi. A fazaning epga nisbatan kuchlanishining ma’lum bir kattalikka kamayishi sodir bo‘ladi. Tarmoqqa ulanib qolgan odam ana shu kuchlanish ostida qoladi va shikastlanish oladi. Тok “A faza – odam tanasi – yer – o‘tkazuvchan C va B faza”lardan iborat zanjirdan o‘tadi (4.10 – rasmga qarang). Bu tokning kattaligi quyidagi formuladan aniqlanadi, A:

3U _f

^Iod

3R_od

• 
  z_iz
  

, (4.5)

bu yerda U _f
– faza kuchlanishi, 220 V;

z_iz  1/(1/ r_iz 
j C
– bitta faza izolatsiyasining yerga nisbatan to‘la qarshiligi.

Uncha uzun bo‘lmagan elektr tarmoqlarida simlarning yerga nisbatan

sig‘imi kichik, (c=0) bo‘ladi. Bunday holda
^ziz ^{ r}iz
bo‘ladi va odam tanasi orqali

o‘tuvchi tok kuchi quyidagicha aniqlanadi, A:
3U _f

^Iod

3R_od

• 
  r_iz
  

, (4.6)

Yuqoridagi (4.6) tenglamadan ko‘rinib turibdiki, izolatsiyaning qarshiligi oshishi bilan fazaning yalang‘och simiga tekkan odamni shikastlantiruvchi tok kamayadi. Bitta fazada kamida 500000 Om qarshilik bo‘lishi kerak. Masalan,

agarda izolatsiyaning qarshiligi talab bo‘yicha
r_iz 
500000 Om bo‘lsa, u holda

odam tanasi orqali o‘tuvchi tok kuchi quyidagiga teng bo‘ladi:

^Iod
_ 3U _f
^3Rod ^{ r}iz
_ 3 220
31000  500000


 0,001 A  1 мА

Bunday kattalikdagi tok kuchi xavfsiz hisoblanadi (4.1 – jadvalga qarang).
Тarmoq izolatsiyasining qarshiligi qandaydir sabablar tufayli pasayib borsa,

masalan,
r_iz 
5000 Om bo‘lganda, ya’ni talabga nisbatan 100 baravar pasaysa

xavf darajasi ancha oshadi:

^Iod
_ 3U _f
^3Rod ^{ r}iz
_ 3 220
31000  5000


 0,082


A  82 мА

Bunday kattalikdagi tok miqdori odam organizmi uchun juda xavfli hisoblanadi (4.1 – jadvalga qarang).
Uch fazali, uchta simli va manba neytral nuqtasi yerdan izolatsiya qilingan tarmoqlarda ham, yuqorida aytib o‘tilgandek, ikki fazaga tutashish juda xavfli hisoblanadi (4.10 – rasm, 2-odam). Bunda odam tarmoq kuchlanishi ostida bo‘lib qoladi va uning tanasidan o‘tayotgan tok kuchi (4.4) ifoda bilan aniqlanadigan tok kuchi ta’sirida bo‘ladi, ya’ni uning tanasidan 380 mA tok o‘tadi, bu esa o‘ta xavflidir.
Uch fazali, uchta simli va manba neytral nuqtasi yerdan izolatsiya qilingan tarmoqqa ulangan elektr uskunasining qobig`i avariya natijasida faza kuchlanishi ostida qolgan vaqtda ikkita holat bo‘lishi mumkin (4.10 –rasm, 3-odam). Birinchi holat – elektr uskunasining yerga ulash qurilmasi nosoz bo‘lgan sharoit. Bunda 3- odam tushadigan sharoit 1-odam tushadigan sharoit bilan bir xil bo‘ladi. Ikkinchi holat – elektr uskunasining yerga ulash qurilmasi soz bo‘lgan sharoit. Bunda 3- odam tushadigan sharoit yerga ulash qurilmasining ko‘rsatkichlari bilan aniqlanadi.
Amalda tarmoqlar ma’lum bir uzunliklarga ega bo‘ladi. Buning natijasida

tarmoq simlari sig‘imi yerga nisbatan ma’lum bir miqdorga ega bo‘ladi, va yuqorida keltirilgan holatlar o‘zgaradi. Masalan, kabelli va havodan o‘tgan tarmoqlarda simlarning yerga nisbatan sig‘imi ancha katta bo‘ladi.
Kuchlanishi 1000 V bo‘lgan kabelning bitta fazasining qo‘rg‘oshin qobiqqa (yerga) nisbatan sig‘imi, uning ko‘ndalang kesimiga bog‘liq holatda, quyidagilarga teng bo‘ladi (1 km uzunlikdagi kabelga to‘g‘ri keladigan mikrofarada), (4.4 – jadval).
4.4 – jadval