O‟zbekiston respublikasi

MAVZU: 20. HID BILISH, TAM BILISH VA TERI SEZGI A‟ZOLARINING TUZILISHI VA FIZIOLOGIYASI.

Maruza rejasi:

1. Hid bilish analizatori.

2. 
   Hid bilish mexanizmi.
   

3. Ta'm bilish analizatori.

4. 
   Teri analizatori.
   

Tayanch iboralar: Hid sezish, makrosmatiklar, mikrosmatiklar, hid bilish reseptorlari, ipsimon, zamburug‟simon, bargsimon va novsimon so`rg‟ichlar, taktil retseptorlar, Krauze kolbachasi, Fater-Pachini tanachalari, Meysner tanachalari, Merkel tanachalari, adekvat ta'sirot.

Hid bilish analizatori.

Hid sezish analizatori filogenetik jihatdan eng qadimgi analizatorlardan bo‘lib,odam va hayvonlar uchun katta ahamiyatga egadir. Hid sezish analizatori turli is-hidlarni bilish va ularni bir- biridan ajratish uchun xizmat qiladi. Odam va hayvonlarda hidni masofadan sezish aksari yaxshi rivojlangan, hayvon shu analizatori yordamida ozuqa topadi, g‘animi (dushmani) borligini sezadi, qarama-qarshi jinsdagi hayvonlarni ajratadi. Hidni yaxshi biladigan hayvonlar (deyarli barcha sut emizuvchilar) makrosmatiklar deyiladi. Qushlar sut emizuvchilardan, odamlar, kitlar, maymunlar esa, hid bilishda makrosmatiklardan keyin turadi va mikrosmatiklar deb ataladi. Hid sezish analizatorining periferik retseptor qismi burun bo‘shlig‘ining yuqori qismida, g‘alvirsimon suyakning ostida joylashgandir. Burun bo‘shlig‘i shilliq pardasining hid bilish retseptorlari joylashgan yuzasi hid bilish soxasi deyiladi. Hid bilish hujayralari bipolyar bo‘lib, silindr shakldagi

tayanch hujayralarning atrofida joylashadi, kattaligi 5-10 mikron keladi. Hid bilish hujayralarining yuzasida bir talay mayda tukchalar bor. Bu tukchalar hid bilish hujayralarining sezish yuzasini bir necha marta kengaytiradi. Burundagi hid sezuvchi bipolyar hujayralar aksonlarining hammasi o‘zaro birikib, 20 ga yaqin nerv tolachalarini hosil qiladi. Shu tolachalar g‘alvirsimon suyakning teshiklaridan o‘tib, kalla suyagining ichiga kiradi va hid bilish traktining oldingi yugon qismiga boradi.
Shu yerdan ikkinchi neyron aksonlari chiqib, bodomsimon yadro bilan tutashadi. Bodomsimon yadrodan hid bilishning uchinchi neyroni boshlanadi, bu neyron bosh miya yarim sharlarining po‘stlog‘i bilan boglanadi.


1-rasm. Hid bilish analizatori.
1-burun bo‟shlig‟i; 2-hid bilish reseptorlari; 3-hid bilish a‟zosi.