O‟zbekiston respublikasi

Endoskopik usuli – ichki a‘zolarni ichki yuzalarini va a‘zolar ichida ro‘y beraetgan jarayonlarni tekshirish mumkin. Endosqop asbobi yordamida xazm tizimining a‘zolarini, nafas olish tizimining a‘zolarini, yurak, qon tomirlarni, siydik ajratish tizimining a‘zolarini chuqur o‘rganish mumkin.

Odam tanasining strukturasi.

Xar qanday organik shakl, jumladan odam tanasi xam tarixiy rivojlanish protsessining natijasida, tuban shakllardan oliy shakllarga takomillanishi va organik tabiatda bo‘ladigan evolyutsiya natijasidir. Boshqa yuqori takomillashgan organizmlar kabi odam tanasining tashkil etuvchi va o‘zaro bog‘langan ko‘p tabakali tuzilmalari uning tashqi muxit sharoitida mustakil yashashini ta‘minlaydi. Odam tanasi strukturasini quyidagi sxema orqali tasvirlash mumkin.

Odam tanasi -yaxlit organizm

Odam organizmi hujayralar va hujayralararo moddadan tashkil topgan. Hujayralardan o‘z navbatida to‘qimalar xosil bo‘ladi, to‘qimalarni esa organlardan ajratilgan xolda o‘rganib bo‘lmaydi. Organizmda muayyan funktsiyalarni bajarishga moslangan bir qator organlar yig‘indisiga tizimlar deyiladi. Organizmda bir qancha sistemalar farqlanadi: ovqat xazm qilish sistemasi, nafas olish sistemasi, siydik ajratish sistemasi, jinsiy sistema, qon aylanish sistemasi, nerv sistemasi, endokrin sistemasi, sensor sistemasi. Kelib chiqishi va tuzilishi jixatdan farqlanadigan organlar yoki sistemalar yig‘indisi organizmda umumiy funktsiyani bajarishda ishtirok etsa apparatlar xosil bo‘ladi. Masalan, tayanch-xarakat apparati suyak va muskul sistemalar yig‘indisidan iborat, siydik – tanosil sistemasi siydik ajratish va jinsiy sistemalar yig‘indisidan iborat. Xar bitta sistema uziga xos organlardan tashkil topgan.
A‟zo deb, organizmda ma‘lum joyni egallaydigan, uziga xos shaklga va tuzilishga ega bo‘lgan va muayyan funktsiyani bajarishga moslangan tana qismlariga aytiladi. Xar bir organ ikkita asosiy qismdan – parenxima va stromadan iborat. Parenxima a‘zoning xususiyatiga, muayyan to‘qimadan tashkil topgan. Masalan, bezlar va teri - epiteliy to‘qimasidan, muskullar - muskul to‘qimasidan, bosh miya va orqa miya –nerv to‘qimasidan tuzilgan. Lekin ko‘pchilik a‘zolar tarkibida bir necha xil to‘qimalar ishtirok etishi mumkin. Stroma - biriktiruvchi to‘qimaning kollagen, elastik va retikulin tolalaridan iborat bo‘lib, organ uchun bu tayanchli strukturalar karkas vazifasini bajaradi. A‘zolarning stromalaridan qon, limfa tomirlari o‘tadi va qon orqali a‘zolarga kerakli bo‘lgan trofik moddalar yetkaziladi, keraksiz moddalar esa olib ketiladi. Stroma tarkibidagi nerv elementlari esa a‘zolarni faoliyatini boshqarishda ishtirok etadi. A‘zolar o‘z navbatida to‘qimalardan tashkil topgan.
To‟qima - bu kelib chiqishi, rivojlanishi, tuzilishi jixatdan bir xil bo‘lgan va organizmda muayyan funktsiyani bajarishga moslangan hujayralar yig‘indisiga aytiladi. Odam organizmida 4 xil to‘qima farqlanadi: epiteliy to‘qimasi, muskul to‘qimasi, biriktiruvchi to‘qima va nerv to‘qima. Nerv to‘qimadan tashqari ko‘rsatilgan to‘qimalar kelib chiqishi, tuzilishi va bajaradigan funktsiyasi jixatdan bir necha xilga ajraladi. Masalan, muskul to‘qimasi 3 xilga bo‘linadi: silliq muskul to‘qimasi, ko‘ndalang targ‘il muskul to‘qimasi va yurak muskulaturasi. Epiteliy to‘qimasi bir qavatli epiteliy va ko‘p qavatli epiteliy turlariga bo‘linadi. Biriktiruvchi to‘qima 3 xilga bo‘linadi: asl biriktiruvchi to‘qima, tog‘ay to‘qimasi va suyak to‘qimasi. To‘qimalar hujayralar va hujayraaro moddadan tarkib topgan.
Hujayra deb - tarixiy kelib chiqqan tirik, uzi-uzini boshqaradigan, o‘z-o‘zidan ko‘payadigan, butun tirik o‘simlik va xayvon organizmlarining tuzilish, rivojlanishining va xayotiy faoliyatining elementar birligidir. Demak, odam organizmining xam, morfologik va funktsional birligi bu hujayralardir. Hujayra xaqidagi ta‘limotni tsitologiya fani o‘rgatadi.
Hujayraviy nazariyaning asosiy xolatlari 1665 yilda ingliz fizigi R. Guk o‘zi yasagan mikroskop ostida po‘kak kesmasini tuzilishini tekshirib ko‘rgan. Bunda u birinchi bo‘lib, po‘kak kesmasi katakchalardan yoki hujayralardan tashkil topganligini aniqlagan. ―Hujayra‖ terminini biologiyaga bir inchi marotaba R. Guk kiritgan. 1671 yilda Malpigi, Gryu o‘simlik to‘qimalari hujayralardan tashkil topganini uz tekshirishlarida ko‘rsatdilar va Gukning kashfiyotini
tasdiqladilar. 1680 yilda gollandiyalik A.V. Levenguk bir hujayrali organizmlarni tuzilishini birinchi marotaba kashf etgan va bir qancha tirik hujayralarni (eritrotsitlar) tuzilish xossalarini bayon etdi.
Hujayra xaqidagi bilimlar mikroskop tuzilishi murakkablashishi va ko‘rsatish kattaligi o‘shishi bilan chuqurlashadi. XIX asrda Yan Purkine hujayra tarkibida protoplazma borligi va 1830 yilda esa ingliz fizigi R. Broun birinchi bo‘lib, hujayra tarkibidan maxsus igna bilan yadroni ajratadi va hujayra yadrosiz yashay olmasligini ko‘rsatadilar. Nixoyatda, shu davrgacha yig‘ilgan hujayralarning tuzilishi va vazifasi xaqidagi bilimlar asosida 1838 –1839 yillarda ikkita nemis olimlari T. SHleyden va T. SHvann ―Hujayraviy nazariya‖ ni yaratadilar va bu kashfiyot XIX asrning eng katta kashfiyoti bo‘lib, o‘z axamiyati bo‘yicha Darvin tomonidan yaratilgan evolyutsion nazariya va energiya saqlanish qonunlari bilan teng deb yuqori baxolanadi. Hujayra xaqidagi ta‘limot keyinchalik nemis olimi Virxov tomonidan ancha chuqur rivojlantirildi.
Rus olimi K. Ber ko‘p hujayrali organizmlarning rivojlanishi bitta hujayradan - tuxum hujayrasidan boshlanishini ko‘rsatdi. Keyingi davrda bir qancha o‘tkazilgan ilmiy tekshirishlarda o‘simlik va xayvon hujayralarida modda almashinish protsesslari, kimyoviy tarkibi o‘xshashligi tasdiqlandi. Ana shu dalillar organik olamning kelib chiqishi birligini yana bir bor isbotladi.
Xozirgi vaqtda hujayraviy nazariya uchta asosiy xolatlardan iborat. Hujayra – tirik materiyaning elementar birligidir.
Xamma hujayralar uchun modda almashinish, o‘sish, ta‘sirlanish, xarakatchanlik, ko‘payish protsesslari xos.Agar hujayra tarkibidan ma‘lum bir komponentlar ajratilsa, masalan, miofibrillarni muskul hujayrasidan, ular ma‘lum qisqa vaqt ichida qisqaradi, so‘ng xalok etadilar.Demak, hujayradan tashqari xech qanday xayotiy protsesslar ro‘y etmadi va tirik organizmlarga xos bo‘lgan xossalar faqat hujayralar orasida ro‘y beradi.

2. 
   Yerdagi xozirgi zamon sharoitida yangi hujayralarni xosil bo‘lishi bo‘linish yo‘li natijasida ro‘y etadi. Bu bo‘linishdan oldin hujayra tarkibidagi genetik informatsiyaga ega bo‘lgan shaqliy strukturalar ikki xissa ortadi. Demak, xar bir hujayra faqat hujayradan yaratiladi.
   
3. 
   Hujayra – ko‘p hujayrali organizmlarning morfologik va funktsional birligidir. Butun yaxlit organizmda bir-biri bilan tuzilishi, funktsiyasi va kelib chiqishi jixatdan o‘xshash bo‘lgan hujayralardan to‘qimalar xosil bo‘ladi. To‘qimalardan esa organlar tashkil etgan. bular bir-biri bilan nerv va qon tomir (gumoral) sistemalar yordamida bog‘liq va ularning faoliyati shu sistemalarni regulyatsiyasi ostida ruy etadi. Masalan: qo‘l issiq jismga tegilganda tez qayta xarakatga keladi – bunda afferent neyronlar qo‘zgolib orqa miyaga yetkazadi, u yerdan efferent nerv hujayralari orqali ta‘sirot muskul va suyaklarga borib, ularni xarakatga keltiradi.