Gapni shakllantirishda ohangning roli.
Nutqiy gapning muhim
belgilaridan biri – uning tugallangan ohangga ega bo‗lishi.
Gapning fikriy va sintaktik tugalligi ohang jihatidan ham tugallik
va yaxlitlikni taqozo qiladi: tugallangan ohang fikrning va sintaktik
qurilishning tugalligini bildirib turadi. Zero, gap va gap bo‗lmagan
nutqiy hodisa (so‗z, SB)larning muhim farqlaridan biri ham tugal
bo‗lmagan ohangga ega bo‗lishi. Masalan: 1.
Кelgan o„quvchi.
2.
Кelgan – o„quvchi
. Bu nutqiy hodisaning birinchisida ohang
ko‗tariluvchi, ikkinchisida esa tushuvchi. Кo‗rinadiki, birinchi hosila
aniqlovchi-aniqlanmish tipidagi birikma bo‗lib, u fikr anglatmaydi va
bu uning tugal bo‗lmagan ohang bilan aytilishini talab qiladi. Ikkinchi
hosila (
kelgan bola
) ham tarkibi jihatdan oldingi hosilaga o‗xshaydi,
lekin tarkibida kesimlik shakli va ma‘nosi borligi uchun tugal ohang
bilan aytiladi. Shu boisdan birinchi qurilma ochiq, yakunlanmagan,
ikkinchisi yopiq va tugallangan. Bir so‗zning o‗zi ham goh tugal, goh
tugallanmagan ohang bilan aytilishi mumkin. Qiyoslang:
1. Qish. 2.
Qish ...
Demak, so‗z yoki birikma fikriy, sintaktik va ohang jihatidan
tugallikka ega bo‗lib, gap tusiga kiradi.
Ohang nafaqat gapning tugallanganligini, balki gapning turli tipini
belgilashda ham muhim. Misol sifatida bir so‗zni olaylik. Qiyoslang:
A‟lochi...
A‟lochi.
A‟lochi!
A‟lochi?
A‟lochi!?
Ma‘lum bo‗ladiki, so‗zning atov birligimi yoki gap, gap bo‗lsa,
qanday tabiatga ega ekanligini nutqda faqat ohang ko‗rsatmoqda. So‗z
yoki SB atov birligi sifatida nutqda gapdan ohang bilan ham
360
farqlanganligi kabi, gapning turlarini farqlashda ham boshqa omillar
bilan birgalikda ohangga tayaniladi. Masalan,
Jonim!
gapida uning
his-hayajon gap ekanligini faqat ohang ko‗rsatmoqda.
Voy, jonim!
gapida esa leksik (
voy
) va fonetik (
ohang
) omil hamkorlik qilmoqda.
Gapning ifoda maqsadiga ko‗ra turlari (darak, so‗roq, buyruq), his-
hayajon ifodalanishiga ko‗ra turlarini belgilashda leksik, morfologik
omillar ishtirok etishi ham, ishtirok etmasligi ham mumkin, lekin
fonetik omilning bo‗lishi shart.
Gaplar mundarijasi, shakli va vazifasi jihatidan farqlanadi:
Men
shaharga boraman. Men shaharga boramanmi?Men shaharga boray.
Bu gaplarda so‗zlovchining maqsadi har xil bo‗lganligi bois, ular
turlicha shakllangan hamda gapning darak, so‗roq va buyruq-istak
turlari vujudga kelgan. Bu esa gapning turlicha ohangga ega bo‗lishini
taqozo etadi. Gaplarning grammatik shakllari bir xil bo‗lganda ham,
ularni ohang farqlab turadi. Demak, gapning grammatik shakli turlicha
bo‗lsa-da, maqsad va ohang har doim muvofiq.
Yuqoridagi misolda aytilganidek, bir gapda turli xil maqsad
ifodalangan bo‗lishi mumkin. Masalan,
Shaharga boraman!
gapida
xabar bilan so‗zlovchining shodlanishi ham ifodalangan va ular ohang
orqali «tasdiqlangan».
Ohang qo‗shma gap tarkibiy qismlarini bog‗lashda ham namoyon
bo‗ladi. Кo‗pincha, u grammatik vosita o‗rnini bosish darajasiga
ko‗tariladi:
Biz ishonamiz – ko„nglimiz to„q.
Bunda ohang (pauza)
ergashtiruvchi bog‗lovchi vazifasida qo‗llangan.
Gap bo‗laklari orasidagi munosabatni ko‗rsatishda ham ohang
muhim o‗rin tutadi.
Men – men, sen – sen
gaplarida gap bo‗lak (ega-
kesim)larini farqlashda va ular orasidagi munosabatni ko‗rsatishda
ohang hal qiluvchi rol o‗ynaydi.
Halim, ukam o„qishga kirdi
va
Halim
ukam o„qishga kirdi
gaplarida
Halim
so‗zining (1-gapda) undalma
yoki (2-gapda) aniqlovchi ekanligi og‗zaki nutqda ohang orqali bilinib
turadi.
Gapning sintagmalarga bo‗linishi va aktual bo‗linish hodisalarida
ohangning roli katta.
Aytilganlar asosida nutqiy gapning asosiy belgilari sifatida
quyidagilarni ko‗rsatish mumkin:
1)
gap nisbiy tugal fikr anglatadi;
2)
gap grammatik shakllangan bo‗ladi;
361
3)
tugal fikr va sintaktik shaklga muvofiq tugallangan
ohangga ega bo‗ladi;
4)
axborot beruvchi eng kichik birlik sanaladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |