O’zbekistоn respublikаsi

Säkä, Toshpo‘lat aka ~ Тəшəкə ~ Täšäkä kabi. Bunda qozoq va 
qoraqalpoq tillarining ta’siri bor. Yoshi kichiklarni erkalash yoki izzat 
qilishda qisqartirilgan so‘z oxiriga sh, m, n kabi undoshlarni qo‘shib 
talaffuz qilish an’anasi bor: Otajon ~ Аташ ~ Ataš, Dadaxon ~ Дадан ~ 
Dadan, Eshmuhammad ~ Ешъм ~ Ešim kabi.
Shevalarda -ч/ш ~ č/š affiksi ayollarni, qizlarni erkalash uchun 
qo‘llanadi: bikajon ~ бъкəч ~ bikäč , onajon ~ анач ~ anač (Xorazm), 
Onajon (ism) ~ Анаш ~ Anaš (shim. o‘zb. sh.). 
Erkalash-kichraytirish ifodalovchi -cha affiksi aksariyat shevalarda, 
xususan, shimoliy o‘zbek shevаlаridа qo‘llanmaydi, balki bu affiks 
shevalarda adabiy tilning ta’sirida paydo bo‘lmoqda. 
Sifat. Sifatlardagi adabiy tilga xos aksariyat so‘zlar, affikslar 
shevalarda ham ba’zi fonetik o‘zgarishlar bilan qo‘llanadi, jumladan, 
sariq ~ сарь ~ sarї (qipchoq, o‘g‘uz), issiq ~ ы:ssь ~ ï:ssї (o‘g‘uz), qora 
~ қара ~ qara (qipchoq, o‘g‘uz), qattiq ~ қəтту: ~ qättu: (Toshkent). 
Sifat darajalaridagi juda ~ джə ~ žä (aksariyat shevalarda), eng ~ и:ң ~ 
i:η (Qarshi), belgining kamligini ifodalovchi -roq affiksi -р
ɔқ ~ rāq,  
-рақ ~ raq, -рəк ~ räk variantlariga ega. Shu bilan birga, shevalarning 
o‘z affikslari ham bor. Qipchoq lahjasining aksariyat shevаlаridа va 
shimoliy o‘zbek shevаlаridа sifatlardagi belgining kamligi -лəү(в)/лay(в) 
~ läü(v)/lau(v) affiksi bilan ifoda qilinadi: oqroq ~ ақлау(в) ~ aqlau(v), 
ko‘kroq ~ көклəү(в) ~ kökläü(v), xomroq ~ хамлау(в) ~ xamlau(v) 
(shim.o‘zb. shev.).
Belgining ortiqligini ifodalashda Xorazm shevalarida зьл ~ zїl 
so‘zidan foydalaniladi: qop-qora ~ зьл қара ~ zїl qara, sap-sariq ~ зьл 
сарь ~ zїl sarї. 
Son. Sodda va murakkab sonlarning hosil qilinishida adabiy til 
tizimi saqlanadi. Ayrim sonlarning talaffuzidagina farqlar qayd qilinadi: 

---

42 
ikki ~ əккъ ~ äkki (Marg‘ilon), yetti ~ йədъ ~ jädi, ellik ~ əллъ ~ älli 
(Xorazm), yetti ~ джeтъ ~ žeti (qipchoq).
Sonning ma’no turlarini hosil qilishda ba’zi shevalarda o‘ziga 
xosliklar ko‘zga tashlanadi. Shimoliy o‘zbek shevalarida dona son hosil 
qilinmaydi, ya’ni sonning qo‘shimchasiz holati dona sonni bildiradi yoki 
jamlovchi sonning -өв ~ öv affiksi бърөв ~ biröv, eкөв ~ eköv tarzida 
dona sonni ham ifoda qiladi, bu shaklda o‘g‘uz lahjasi shevalarida дəнə