O’zbekistоn respublikаsi

-nъң/nьң ~ niη/nїη affiksi ko‘proq unli va sonor undoshlar bilan 
tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: ena ~ eнəнъң ~ enäniη, otaning ~ aтaньң 
~ atanїη (qipchoq); 
-ъң/ьң ~ iη/їη affiksi undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: 
ko‘pning toyi ~ көпъң тойь ~ köpiη tojї, otning bоshi ~ aтьң башь ~ 
atїη bašї (qipchoq);  
-нүң/нyң ~ nüη/nuη affiksi lablangan unli qatnashgan va unli yoki 
sonor undoshlar bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: uning ~ oнyң ~ 
onuη, uyning ~ үйнүң ~ üjnüη (qipchoq); 

---

38 
- үң/уң ~ üη/uη affiksi lablangan unli qatnashgan va undoshlar 
bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: ko‘zning qorachig‘i ~ көзүң 
қарачьғь ~ közüη qaračїγї, tunning qorong‘usi ~ түнүң қараңьсь ~ 
tünüη qaraηїsї, qo‘yning juni ~ қойуң йүнъ ~ qojuη jüni (shim.o‘zb. 
shev.); 
-дъң/дьң ~ diη/dїη affiksi jarangli undosh bilan tugagan so‘zlarga 
qo‘shiladi: bizning ~ бъздъң ~ bizdiη, ularning ~ олардьң ~ olardїη 
(qipchoq); 
-dүң/dyң ~ düη/duη affiksi lablangan unli qatnashgan va jarangli 
undoshlar bilan tugagan so‘zlarga qo‘shiladi: qoyning ~ қойдуң ~ 
qojduη, ko‘zning ~ kөzdүң ~ közdüη (qipchoq); 
-tъң/tьң ~ tiη/tїη affiksi jarangsiz undoshlar bilan tugagan so‘zlarga 
qo‘shiladi: katakning ~ кəтəхтъң ~ kätäxtiη, otning ~ аттьң ~ attїη 
(qipchoq). 
Tushum kelishigida quyidagi affikslar qatnashadi: 
-нъ/нь ~ ni/nї affiksi: olmani ~ 
ɔлмəнъ ~ ālmäni (Toshk.), suvni ~ 
сувнь ~ suvnї (shim. o‘zb. shev.). -нъ varianti arxivariant hisoblanadi va 
barcha shevalarda qo‘llana oladi;  
-ъ ~ i affiksi undosh bilan tugagan so‘zlarga qo‘shilgan, Qorako‘l 
va Olot shevalarida amalda bor: ishni qil ~ и:шъ қьл ~ i:ši qїl, so‘zni 
bilmasang gapirma ~ сөзъ бълмəсəң гəпърмə ~ sözi bilmäsäη gäpirmä; 
-нү/ну ~ nü/nu affiksi oxirgi bo‘g‘inida lablangan unli bo‘lgan 
so‘zlarga qo‘shiladi. Qorabuloq, Mankent shevalarida uchraydi: qo‘zini 
~ қозуну ~ qozunu, tulkini ~ түлкүнү ~ tülkünü; 
-дъ/дь/тъ/ть ~ di/dї/ti/tї affiksi undosh bilan tugagan so‘zlarga 
qo‘shiladi va barcha singarmonizmli shevalarda bor: tog‘ni ~ тавдь ~ 
tavdї, yigitlarni ~ джъгъттəрдъ ~ žigittärdi, otni ~ атть ~ attї, 
mehnatkashni ~ мъйнəтtкəштъ ~ mijnätkäšti. -дъ/тъ ~ di/ti varianti 
Farg‘ona guruh shevalarida ham qo‘llanadi: uyni ~ уйдъ ~ ujdi, ishni ~ 
ъштъ ~ išti. 
Aksariyat shevalarda tushum kelishigi affiksidagi н ~ n undoshi 
kuchli assimilatsiyaga uchraydi. Bu ayniqsa Toshkent shevasida yaqqol 
ko‘rinadi: qo‘lni ~ қоллъ ~ qolli, boshni ~ b
ɔššъ ~ bāšši. 

---

39 
Tushum kelishigining belgisiz qo‘llanishi barcha shevalarga 
xosdir: Biz keldik kelin ko‘rgani ~ бъз келлъй келън коргəнъ ~ biz 
kellij kelin kоrgäni. Сhumchuq soysa ham, qassоb soysin ~ чумчуғ 
сойсəйəм, қəссəр сoйсун ~ čumčuγ sojsäjäm. qässäp sojsun (Qarshi). 
Jo‘nаlish kelishigida quyidagi affiksklar ishtirok etadi:
-гə/кə/қа/ғa ~ gä/kä/qа/γa affiksi. Bu affiksning barcha variantlari 
singarmonizmli shevalarda qo‘llanadi. Singarmonizmni yo‘qotgan 
shevalarda -гə/кə ~ gä/kä varianti uchraydi, xolos: uyga ~ үйгə ~ üjgä, 
ishga ~ ъшкə ~ iškä; -қа/ғa ~ qа/γa varianti singarmonizmli shevalarda 
orqa qator unlilar kelgan asoslarga qo‘shiladi: o‘qishga ~ оқушқа ~ 
oqušqa, dalaga ~ далаға ~ dalaγa; 
-а/ə ~ а/ä affiksi o‘g‘uz guruh shevalarida va shimoliy o‘zbek 
shevalariga xosdir: qo‘limga ~ қольма ~ qolїma, gullarga ~ гүллəрə ~ 
güllärä; 
-на/нə ~ na/nä affiksi o‘g‘uz shevalarida uchraydi: alina (qo‘liga) ~ 
əлънə ~ älinä, bolasiga ~ баласьна ~ balasїna; 
-йа/йə ~ ja/jä affiksi Qarshi shevasida uchraydi: xurmaga ~ 
xyрмaйa ~ xurmaja, o‘ziga ~ өzъйə ~ özijä, U katta akasiga xurmada 
qatiq olib borayotgan chog‘da yo‘lda yomg‘ir yog‘g‘an ~ O кəттə 
əкəsъйə хурмəйə қəтъх 
ɔб бɔ
р
гəн ч
ɔхгə йолгə йəғмур йɔққəн ~ O 
kättä äkäsijä хurmäjä qätїх āb bārgän čāхgä jоlgä jäγmur jāqqän. 
Jo‘nalish kelishigi affikslari 4 kelishikli shevalarda o‘rin-payt 
kelishigi ma’nosini ham ifodalaydi. Bu yuqoridagi xyрмaйa ~ xurmaja, 
ч
ɔхгə ~ čāхgä, йолгə ~ jоlgä misollarida ham ko‘rinib turibdi. 
O‘g‘uz lahjasi shevalari va shimoliy o‘zbek shevalarida jo‘nalish 
kelishigidagi kishilik olmoshlari menga ~ маңa ~ maηa, senga ~ сaңa ~