O’zbekistоn respublikаsi



Download 2,33 Mb.
Pdf ko'rish
bet28/91
Sana25.02.2022
Hajmi2,33 Mb.
#269359
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   91
Bog'liq
2 5408970083303166230

saηa, unga ~ yңa ~ uηa shaklida, qipchoq lahjasi shevalarida esa мағaн 
~ maγan, сaғaн ~ saγan, oғaн oγan shaklini oladi. 
O‘rin-pаyt kelishigida -дə/да/тə/та ~ dä/dа/tä/tа affiksi 
qatnashadi. -дə/тə ~ dä/tä affiksi barcha shevalarda, -да/та ~ dа/tа 
affiksi esa singarmonizmli shevalarda keladi: ishda ~ ъштә ~ ištä
qo‘lida ~ қолуда ~ qo‘luda, ichida ~ и:чъндə ~ i:čindä , shu orada ~ шу 
oртaльқтa ~ šu ortalїqta (qipchoq).
Сhiqish kelishigida 4 toifa аffikslаr ishtirok etadi:


40 
-дən/даn/тən/таn ~ dän/dаn/tän/tаn affiksining qo‘shilish 
imkoniyatlari keng: -дəн/тəн ~ dän/tän affiksi barcha shevalarda 
qo‘llana oladi: Buxorodan ~ Бух
ɔрɔдəн ~ Buxārādәn, sendan ~ сəндəн 
~ sändän. Boshqalari esa singarmonizmli shevalarga xosdir: 
yaprog‘idan ~ йарпақьдан ~ йarpaqьdan, maxluqdan ~ махлуқтан
maxluqtan (qipchoq);
-нəн/нан ~ nän/nаn affiksi Xorazm, ba’zi qipchoq shevalarida
m, n, ң ~ η undoshlari bilan tugagan sozlarga qo‘shiladi: o‘zingdan ~ 
өзъңнән ~ öziηnän, bo‘yingdan ~ бoйyңнaн ~ bojuηnan, o‘zimdan
өзъмнəн ~ özimnän, o‘yindan ойьннан ~ ojïnnan; 
-дъn/дьn/тън/тьн ~ din/dїn/tin/tїn affiksi shimoliy o‘zbek 
shevalarida bu kelishikning asosiy affiksidir: sutchidan сүйтчъдън ~ 
süjtčidin, oshxonadan ~ ашханадьн ~ ašxanadїn, topa olmasdan ~ 
тапамастьн ~ tapamastїn, Сhimkentdan ~ Чъмгəттън ~ Čimgättin; 
-дун/дүн/тун/түн ~ dun/dün/tun/tün affiksi ko‘proq Qorabuloq, 
Mankent shevalarida va bir qator singarmonizmli shevalarda uchraydi va 
oxirgi bo‘g‘inida lablangan unli bo‘lgan so‘zlarga qo‘shiladi: uydan
үйдүн ~ üjdün, qo‘ydan ~ қойдун ~ qojdun.
O‘g‘uz va qipchoq lahjasi shevаlаridа egаlik vа kelishik аffikslаri 
o‘rtаsidа interkаlar n tоvushining kelishi hаm kuzаtilаdi: qo‘llarida ~ 
қолларьнда ~ qоllаrїndа, so‘zidan ~ sөzъннəн ~ sözinnän, o‘zida 
~өzъндə ~ özindä. 
Shevalarda modal shakllar. O’zbek shevаlаridа ot, sifat, fe’l 
turkumlarining ichki kategoriyalarida shevаlаrning xususiyatlarini 
ko‘rsatadigan so‘z shakllari ham bor. Quyida ot turkumidafi shunday 
shakllar bilan tanishamiz: 
-дж
ɔн žān affiksi Farg‘ona vodiysi shevаlаridа erkaklar ismiga 
qo‘shilib, hurmat ma’nosini ifodalasa, Xorazm shevаlаridа -джaн ~ žan 
shaklida qizlar (ayollar) ismlariga qo‘shiladi. Toshkent va boshqa ba’zi 
shevalarda kelinlarning qajnota va qajnonaga murojaatida bu affiks 
ɔ
йъ
дж
ɔн ājižān, əдəджɔн ~ ädäžān so‘zlarida uchrajdi; 
-x
ɔн ~ xān affiksi Toshkent, Farg‘ona vodiysida erkaklar ismlariga 
qo‘shilganda, hurmat, nasl-nasabga aloqadorlik mazmunini ifoda qiladi;


41 
-бaй ~ baj affiksidan Xorazmda erkaklarga hurmat ifodalash 
uchun foydalaniladi.
Shimoliy o‘zbek shevalarida va ayrim qipchoq, o‘g‘uz shevalarida 
yoshi kattalarni hurmat qilishda ularning nomini qisqartirib chaqirish 
keng tarqalgan: Qurbon aka ~ Қурəкə ~ Quräkä, Sobir aka ~ Сәкә ~ 

Download 2,33 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   24   25   26   27   28   29   30   31   ...   91




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish