O‘zbеkiston rеspublikаsi

D
Ś=S+t


E₁
S


_B E₀


M
Soliq yuki

ortiqchaligi
Q₁ Q


5.11-rasm. Taklif elastik bo‘lganda soliqni taqsimlanishi

Agar taklif noelastik bo‘lsa, soliq yukining katta qismi ishlab chiqaruvchilar zimmasiga tushadi (5.12-rasm).

P
D
Iste′molchi to`laydigan
qism <sup>P1</sup>
Ishlab <sup>P0</sup> chiqaruvchi to`laydigan
qism
P₂
S=Ś+t


S
E<sub>1


B</sub> E₀

Soliq yuki ortiqchaligi

M

Q₁ Q
5.12-rasm. Taklif elastik bo‘lmaganda soliqni taqsimlanishi

Misol. Biror A tovarga bo‘lgan taklif elastikligi 0,6 ga, bir birlik mahsulotning narxi 8 dollarga teng. Taklif xajmi 12000 birlik bo‘lsin. Taklif bilan narx o‘rtasida bog‘liqlik chiziqli bo‘lganda:

1. 
   Taklif funksiyasi aniqlansin;
   
2. 
   Faraz qilaylik, A tovarga talab funksiyasi vuyidagacha bo‘lsin:
   

Q_d=30600 - 7600P
Bu yerda, Q_d - tovar miqdori, dona; P- tovar narxi, dollar.
Taklif xajmi 20% ga oshganda yangi muvozanat narx va ishlab chio‘arish xajmi aniqlansin.
Yechish. Taklif funksiyasining umumiy ko‘rinishi Q_s=a+bP
Taklif funksiyasi uchun taklif elastikligi formulasidan foydalanib quyidagini yozamiz: E_D=0,6, P_e = 8 va Q_e=12000

E ^S  b  ^P
dan foydalanib quyidagini yozamiz:
0,6  b  ⁸
bundan esa b

^P Q 12000
= 900. Endi aniqlangan va berilgan qiymatlarni taklifning umumiy funksiyasiga qo‘yib a ning qiymatini aniqlaymiz:
12000 = a + 900×8 doll.
bundan a = 4800.
Demak, taklif funksiyasi quyidagi ko‘rinishga ega:
Q_s = 4800+900P.
b) Taklif hajmini 20 foizga oshganda

'

Q
_S  1,2  Q_s
 1,2  (4800  900  P)  5760  1080  P.

Q  Q^'
muvozanat shartidan

D S
30600 – 7600P = 5760+1080P
^{P  2,86} , ^{Q  7376.}

E

E
Misol. Shahar avtobus transporti chiptalarining muvozanat narxi 1doll. Bir kunlik yo‘lovchilar soni 21600 kishi. Qisqa muddatli oraliqda talabning narx

bo‘yicha elastikligi
^{S  0,5} . Taklifning narx bo‘yicha elastikligi
^{S  1,0}.

1. 
   
   P
   
   P
   Qisqa muddatli oraliqda avtobus chiptalariga bo‘lgan talab va taklif funksiyalari aniqlansin.
   
2. 
   Faraz qilaylik, benzin narxi oshishi munosabati bilan ko‘pchilik yo‘lovchilar shaxsiy engil avtobillaridan foydalanmay qo‘yishdi. Natijada avtobus chiptalariga talab 20 foizga oshdi. Chiptalarning yangi muvozanat narxi aniqlansin.
   

v) Shahar ma`muriyati chiptalarga bo‘lgan narxni oshirishni man qildi. Ushbu qaror yo‘lovchilarga ko‘rsatiladigan xizmatga qanday ta’sir qiladi?
Misol. Biror A tovarga bo‘lgan talab va taklif funksiyalari quyidagi tenglamalar orqali berilgan bo‘lsin.
^{QD  600 100  P} Q_S 150  50 P.

1. 
   A tovar bozoridagi muvozanat ko‘rsatkichlar aniqlansin.
   
2. 
   Davlat ushbu sotiladigan A tovarning har bir donasi uchun 1,5 so‘m soliq belgiladi. Ushbu tovarni sotuvchi va xaridorlarning qanchadan yo‘qotishlari aniqlansin.
   

Echish. Bozorni muvozanat ko‘rsatkichlarini Q_d=Q_s dan foydalanib aniqlaymiz.

^{600 100P 150  50P} ;
P_e  3,
Q_e  300.

Talab va taklif chiziqlarini grafikda ifodalaymiz.
Soliq har bir sotilgan tovarga qo‘yilgani uchun, taklif funksiyasi auyidagicha
o‘zgaradi, taklif chizig‘i chapga yuqoriga S ^' holatga suriladi.

S

Q
^'  150  50(P 1,5)  75  50P.

Yangi muvozanat nuqtani ^{Q  Q'}
tenglik orqali aniqlaymiz:

D S
^{PE  3,5,} Q_E  250.

Endi
^P₂ ning qiymatini aniqlaymiz: 250=Qs=150+50P,
P₂  2.

Qisqa xulosalar


Elastiklik - bir o‘zgaruvchining boshqa bir o‘zgaruvchi ta’siri ostida o‘zgarishini o‘lchaydigan o‘lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o‘zgaruvchining bir foizga o‘zgarishi natijasida boshqa bir o‘zgaruvchining ma’lum foiz miqdoriga o‘zgarishini ko‘rsatadigan ko‘rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog‘liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o‘zgarishi, unga talabni necha foizga o‘zgartirishini ko‘rsatadi.
Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе’mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа’siridа ko‘prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo‘lаdilаr. Аmmо, istе’mоlchilаr tаlаbining nаrх o‘zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko‘rа turlichа bo‘lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o‘zgаrishigа nisbаtаn istе’mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo‘lаdi vа nаrхdаgi оzginа o‘zgаrishlаr tа’siridа tоvаrgа bo‘lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o‘zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе’mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo‘lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo‘lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo‘lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi.
Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o‘zgаrishi ulаrgа bo‘lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа’sir ko‘rsаtmаydi. Ko‘pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе’mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi pаst bo‘lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o‘zgаrishi ulаrgа bo‘lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа’sir ko‘rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo‘lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi.
Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo‘lgan talablarga ajratish mumkin.
Talab elastikligi narxdan tashqari, daromadga ham bog‘liq. Ko‘pgina tovarlarga talab, iste’molchilar daromadi oshganda oshadi. Daromad bo‘yicha elastiklik, bu daromadni R (Revenue) bir foizga o‘zgarishi talab miqdorini (Q) necha foizga o‘zgarishini bildiradi.
Bitta tovarga bo‘lgan talabga boshqa bir tovarning narxi ta’sir ko‘rsatadi. Bunday bog‘liqlikdagi talab o‘zgarishiga narxga bog‘liq kesishgan talab elastikligi

deyiladi. Kesishgan talab elastikligi - bu boshqa tovarlar narxi bir foizga o‘zgarganda, tovarga talabning necha foizga o‘zgarishini bildiradi.