O’zbekiston respublikasi qishloq va suv xo’jaligi vazirligi toshkent davlat agrar universiteti

Porshen 
tubi bilan silindrlar kallagiga qaratilgan va silindrga unchalik katta 
bo’lmagan tirqish bilan o’rnatiladigan metal stakandan iborat. Porshen yoqilg’i 
yonishidan hosil bo’ladigan maxsulotlar, moy oksidlanishi (eskirishi), yuqori harorat 
va bosim tasiri ostida bo’ladi. U notekis harakatlanadi; yo’lining o’rta qismiga katta 
tezlik (7…15 m/s) bilan ko’chadi. Shuning uchun porshen materiali yuqori mexanik 
xususiyatlarga ega bo’lishi, yeyilishlarga chidamli bo’lishi kerak, bundan tashqari 
yengil bo’lishi, issiqlikni yaxshi o’tkazishi lozim. Zamonaviy avtotraktor 
dvigatellarining porshenlarini issiqlikdan kengayish koeffitsienti past alyuminiy 
qotishmasidan quyiladi. Mexanik xususiyatini yaxshilash uchun porshenlarga termik 
ishlov beriladi. 
Porshenda tub 21 (11-rasm), zichlovchi 22 va yo’naltiruvchi (yubka) 1 qismlari 
farqlanadi. Tub 21 gaz bosimini qabul qiladi va uni porshen barmog’i 16 va shatun 9 
orqali tirsakli valga uzatadi. Tub shakli tekis yoki o’yiqcha ko’rinishida (yonish 
kamerasi uchun) bo’lishi mumkin. Dizellarda u yonish kamerasi 19 shakliga, gazlar 
oqimi yo’nalishiga va klapanlarning joylashishiga bog’liq bo’lgan murakkab shaklga 
ega. 
Porshen ichki qismining yon devorlaridan ikkita burtigi (prilivi) chiqqan bo’lib, 
uni porshen bobishkasi deyiladi. Uning mexanik ishlov berilgan teshiklariga porshen 
barmog’i o’rnatiladi. Mustahkamligini oshirish va issiqlik o’tkazishini yaxshilash 
uchun har qaysi bobishka porshen tubi bilan o’zaro simmetrik joylashgan qovurg’alar 
bilan bog’langan. Har bir bobishkaning ichki yuzasida stopor xalqani o’rnatish uchun 
ariqcha o’yilgan. 
Porshenning tashqi yon sirti zichlovchi qismida ariqchalar qilingan bo’lib, 
ularga porshen xalqalari, yuqorigi ariqchalarga - kompression 18, pastkiga - moy 
sidiruvchi xalqalar 17 o’rnatiladi. 
KamAZ-740 va D-245 dizellari porshenlarining kallagiga uning chidamliligini 
oshirish maqsadida issiqlikka chidamli cho’yandan xalqa quyilgan va unda yuqorigi 
kompression xalqa uchun ariqcha ochilgan. 
Ayrim xollarda moy sidirgich xalqa uchun ariqchani pastki qismida faska 
mavjud. Ariqcha va faskada aylana bo’ylab o’tuvchi radial teshiklar 20 (drenejlar) 

---

- 12 - 
parmalangan, ulardan silindr ichki yuzasidan xalqalar yordamida sidirilgan ortiqcha 
moylar porshen ichiga, keyin esa karterga oqib tushadi. Harakat birikmasini olish 
uchun silindr va porshen biri ikkinchisiga diametri bo’yicha sovuq holatda tanlab 
olinadi. Bunda silindr bilan porshen yubkasi orasida uncha katta bo’lmagan tirqish 
bo’lishi kerak. Tirqish qizigan porshen kengayganda silindrda tiqilib qolishigining 
oldini olish va ular orasida moy pardasini hosil qilish uchun zarur. 
9-rasm. D-240 dizelning gaz taqsimlash mexanizmi detallari bilan silindrlar kallagi 
yig’ilmasi 
1-silindrlar kallagi qistirmasi; 2-silindr kallagi; 3-chikarish klapani; 4-kiritish klapani;
5-klapan vtulkasi; 6 va 10-qistirmalar; 7-silindrlar kallagi qopqog’i; 8-klapan chetki 
prujinasi; 9-ichki prujina; 11-qopqoq qalpog’i; 12-tayanch qistirma; 13-suxar; 14-qalpoq 
gaykasi; 15-koromislo o’qi ustini; 16-ajratish prujinasi; 17-koromislo o’qi; 18-chiqarish 
klapani; 19-kiritish klapani; 20-turtki; 21-shtanga; 22-rostlash vinti; 23-rostlash vinti 
gaykasi; 24-koromislo; 25-chiqarish quvuri o’tkazgichi 
Porshen balandligi bo’yicha notekis qiziydi, shu bilan birga uning kengayishi 
ham har xil: tubida katta, yo’naltiruvchi qismida kichik. Shuning uchun porshen 
yuqori qismining diametri pastkiga (yubkaga) qaraganda birmuncha kichik qilinadi. 

---

- 13 - 
10-rasm. Krivoship shatun mexanizmining xarakatlanuvchi detallari 
1-moy sidiruvchi xalqa, 2-kompression xalqalar; 3-porshen barmog’i; 4-stopor xalqa;
5-shatun qopqog’i; 6-shatun bolti; 7-vkladishlar (sirpanish podshipniklari); 8-vtulka;
9-shatun bo’yni;10-posangi; 11-o’zak bo’yni 
11-rasm. SMD-60 dizelining porsheni, porshen xalqalari, barmoq va shatuni 
1-porshen yubkasi, 2-shtift; 3-vkladish chiqig’i (mo’ylovcha); 4-shatun bolti; 5-qistirma;
6-shatun qopqog’i; 7-pastki vkladish; 8-yuqorigi vkladish; 9-shatun; 10-vtulka; 11-moy 
taqsimlovchi ariqcha; 12-porshen barmogini moylash uchun teshik; 13-porshen bobishkasi; 
14-ariqcha; 15-stopor xalqa; 16-porshen barmog’i; 17-moy sidirgich xalqa;
18-kompression xalqalar; 19-yonish kamerasi; 20-radial teshiklar; 21-tub; 22-porshenning 
zichlovchi qismi 

---

- 14 - 
Ko’pchilik dvigatellar porshenlarining yo’naltiruvchi qismi oval shaklida, 
ayrim karbyuratorli dvigatellarda – kesiklar bilan yasaladi (12-rasm). D-21A1, D-240 
va boshqa dvigatellar porshenlarining bobishka joylashgan tashqi yuzalaridan 
metalning bir qismi olib tashlanib sovutkich deyiluvchi uncha chuqur bo’lmagan 
to’g’riburchak shaklida kesik hosil qilinadi. 
12-rasm. ZMZ-53-11 dvigatelining porsheni 
Agarda porshenning yo’naltiruvchi qismi oval shaklida bo’lsa, uning kichik 
o’qi porshen barmog’i tekisligida joylashadi. Bobishkada metalning katta qismi 
yig’ilganligi tufayli bu tekislikda porshen kuchliroq qiziydi va buning xisobiga 
ko’proq kengayadi. Shuning uchun dvigatel ishlaganda porshen yubkasi ovaldan 
silindrik holatga o’tadi va silindr bilan porshen orasidagi tirqish turli radial 
yo’nalishlarda bir xilda bo’ladi. Kesiklar porshenning yo’naltiruvchi qismiga 
elastiklik xususiyatini beradi va har xil harakat sharoitlarida uning silindr devorlariga 
tekis tegib turishini taminlaydi. Yubkasida kesik bo’lgan porshen dvigatelga 
o’rnatilganda (dvigatelga old tomondan qaraganda) kesik o’ng tomonda bo’lishi 
kerak. 
Silindr bilan porshen yubkasi oralig’idagi tirqish, agarda yubka oval shaklida 
yoki kesik bo’lsa, 0.05…0.10 mm ni tashkil etadi. Agarda porshen yubkasi silindrik 
shaklida va kesiksiz bo’lsa, tirqish 0.18…0.26 mm bo’ladi. 
Kerakli tirqish hosil qilish uchun silindrlar yoki ularning gilzalarini ichki 
diametri bo’yicha va porshenlarni yubka diametri bo’yicha komplektovka qilganda 
(yig’ganda), ular o’lchov guruhlarga bo’linadi. SMD-60 dizelida shunday guruhlar 
ikkita, YAMZ-240BM dizelida esa - oltita. Bunday dizellarda o’lchov guruhlarining 
belgilari (markirovka) gilzalarning yuqorigi sirti (torets)da va mos holda porshen 
tubida qayd qilinadi. Optimal tirqishni hosil qilish uchun porshen va gilzalarning 
o’lchov guruhlari bir xil bo’lishi kerak. 
Porshenning silindr bilan yeyilishini mos tushishini yaxshilash uchun ZIL-130, 
ZMZ-53-11, YAMZ-240BM va boshqa dvigatel porshenlarining ishqalanish sirtlari 
qo’rg’oshinning yupqa qatlami (0,004…0,06 mm) yoki kolloid grafiti bilan 
qoplanadi. ZMZ-53-11 (12-rasm) va KamAZ-740 dvigatellarida porshenning pastki 
holatida tirsakli val posangilarining o’tishi va porshenni yengillashtirish uchun 
yubkaning bobishka ostidagi bir qismi olib tashlanadi. 
Porshenlarni massasi bo’yicha tanlashda ularning bir-biridan farqi zavod-
tayyorlovchi ko’rsatmasidan oshmasligi kerak. Masalan, SMD-60 dizelida u 10 g dan 

---

- 15 - 
oshmasligi kerak. Bunda ilgarilanma-qaytma harakatlanuvchi detallar massalarining 
o’ta aniq, yani bir xil bo’lmasligidan kelib chiqadigan dvigatel titrashlari birmuncha 
kamayadi. 
Porshenni silindrga to’g’ri o’rnatish uchun ko’pchilik V-simon dvigatellarining 
porsheni tubida strelka yoki belgi (metka) bo’ladi.