O‘zbekiston respublikasi qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi samarqand qishloq xo‘jalik instituti qo‘lyozma huquqida udk: 37. 5: 614.

Yuqoridagi 5 ta namunalarni laboratoriya usulida tekshirganda olingan natijalar

Tekshirish	Go‘shtni	Peroksidaza		Mis ko‘k. b-n	Formalin b-n
namunalar	RN	reaksiya		reaksiya	Reaksiya
1-namuna	6,2	ko‘k rang xosil		loyqa	tiniq emas
		bo‘lmadi
2-namuna	6,4	ko‘k rang xosil		loyqa	tiniq emas
		bo‘lmadi
3-namuna	6,2	ko‘k rang xosil		loyqa	tiniq emas
		bo‘lmadi
4-namuna	6,6	ko‘k rang xosil		loyqa	tiniq emas
		bo‘lmadi
5-namuna	6,8	ko‘k rang xosil		loyqa	tiniq emas
		bo‘lmadi
			51

Yomon qonsizlangan 5 ta tana go‘shtidan olingan namunalarning barchasi laboratoriya usulida tekshirilganda olingan natijalar talab darajasida emas, hamda bu toifadagi go‘shtalarni sanitariya-gigienik xolati ham standart talabiga javob bermaydi. Manashu yuqoridagi 5 ta namunalarni bakterioskopiya usulida tekshirilganimizda olingan natijalar

				6-jadval
Tekshirish	Go‘shtni yuza qismidan		Go‘shtni chuqur qismidan
namunalar	tayyorlangan surtma		tayyorlangan surtma
1-namuna	80-100		30-40
2-namuna	90-100		40-50
3-namuna	100-120		40-50
4-namuna	80-90		30-40
5-namuna	80-90		30-40

Go‘sht namunalarini surtma usulida tekshirib mikroorganizmlar soni aniqlanganda haqiqatdan ham go‘shtning yuzi va chuqur qatlamlarida ko‘plab mikroorganizmlarni borligi aniqlandi. Yu qoridagi tekshirishlarni qo‘y go‘shti namunalarida o‘tkazilganda qo‘yidagi natijalar olindi. O‘tkazilgan tajribalarimizni haqiqatdan ham to‘g‘ri ekanligini isbotlash uchun biz laboratoriya tekshirishlarini o‘tkazdik va tegishli natijalar olindi. Go‘sht va go‘sht mahsulotlarini bakteriologik tekshirish eng mukammal ishlardan biri hisoblanib, ayniqsa oziq-ovqat toksikoinfeksiyasini chaqiruvchi mikroorganizmlarni aniqlash hozirgi kunda dolzarb muammolar qatoriga kiradi. Toksikoinfeksiya chaqiruvchi mikroorganizmlar jumlasiga salmonella, ichak tayoqchasi, protey va boshqa mikroorganizmlar kiradi. Bular ichida eng havflisi salmonella hisoblanib, hozirgi kunda salmonella guruhiga kiradigan mikroorganizmlarni 2000 dan ortiq turi aniqlangan.

Salmonella guruhiga mikroorganizmlarning barchasi o‘zining kultural, biokimyoviy, serologik xususiyati bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Bunday tashqari ularning umumiy belgilari e.Coli turdagi bakteriyalarga o‘xshash shuning uchun ham

52
salmonella guruhiga kiradigan mikroorganizmlarni aniqlashning mohiyati shundan iborat, ya’ni ular maxsus elektiv oziq muxitlariga ekiladi va o‘ziga xos fermentativ va serologik xususiyatlarga ega. Biz o‘z tajribamizda salmonellyoz kasalligini qo‘zg‘atuvchisini aniqlash uchun 3 toifadagi go‘sht namunalari olindi. Olingan barcha namunalar zich oziq muxitlarga ekildi va termostat 37^o haroratda belgilangan muhlatda ushlab turildi. Salmonellyoz kasalligi 1885 yil Amerikalik olim Salmon topgani uchun shu nom berilgan. Birinchi bor cho‘chqada aniqlangan mikroorganizmlarni shakli burushgan tayoqcha, ovalsimon shakllarda ko‘rinadi.

7-jadval

Nazorat namunalarni tekshirganda olingan natijalar

	(yaxshi qonsizlangan)
Tekshirish namunalar	Endo oziq muhitida bakteriyalarni o‘sishi
1-namuna	-
2-namuna	-
3-namuna	-
4-namuna	-
5-namuna	-
6-namuna	-
7-namuna	-
8-namuna	-
9-namuna	-
10-namuna	-

Sog‘lom qoramollardan olingan 2-toifali yangi go‘shtning tarkibida salmonella guruhiga kiradigan mikroorganizmlar aniqlanmadi.
53
2.3. Go‘shtni salmonella guruhiga kiradigan mikroorganizmlarni


bakteriologik tekshirish va sanitariya gigenik holatini aniklashda


olingan natijalar.

Veterinariya laboratoriyalariga tekshirish uchun yuborilgan material laboratoriyaga olib kelinishi bilan u materialning yo‘llanma dasturi sinchiklab o‘rganiladi, so‘ngra yashikning tashqi tomoniga e’tibor berilib, yashik ochiladi. Keyin esa yashikni ichidagi namunalarning ro‘yxati, yo‘llanma dasturiga solishtiriladi. Namunalarni patologoanatomik va organoleptik belgilari aniqlanadi. Namunalarning chuqur qatlamidan surtma tayyorlanadi va oddiy, elektiv, boyitilgan oziq muhitlariga ekiladi. Kuydirgi kasalligiga gumon qilinsa elektiv va boyitilgan muhitlarga ekilmaydi.

Go‘shtni bakteriologik tekshirish. Tekshirishga yuborilgan namunalardagi patologoanatomik o‘zgarishlarning tabiati va taxminiy qo‘yilgan diagnoz hisobga olinib, namunalardan 2-10 tagacha surtma tayyorlanadi. Tayyorlangan surtmalar havoda kuritilib, fiksatsiya qilinadi, bir vaqtning o‘zida Gram usuli bo‘yicha va 2 foizli safranin yoki Rebiter eritmalari bilan ham bo‘yaladi. Surtmalar mikroskopning ostida tekshirilayotganda, avvalombor kuydirgi kasalligining qo‘zg‘atuvchisiga e’tibor beriladi. Agar surtmada chekkalari kesilgan grammusbat tayoqchalar aniqlansa, yoki 2 foizli safranin eritmasi bilan bo‘yalgan surtmalarda tayoqchalar, kapsulali zanjirchalar borligi, ko‘pincha cho‘chqalarning limfa tugunlaridan tayyorlangan surtmalarda aniqlansa, u vaqtda laboratoriya oldindan bakterioskopiya natijalarining xulosasi asosida kuydirgi kasalligining qo‘zg‘atuvchisi aniqlanganligi haqida xabar beradi. Agar ayrim paytlarda qoramol va cho‘chqaning limfa tugunlaridan yoki boshqa to‘qimalaridan tayyorlangan surtmalarda kuydirgining qo‘zg‘atuvyaisiga xos mikroblardan tashqari, grammanfiy shakllari o‘zgargan batsillalar aniqlansa, bu vaqtda bakterioskopiyadan tashqari, pretsipitatsiya reaksiyasi qo‘yiladi.

Aeroblarni aniqlash usullari. Kuydirgining batsillasini aniqlash (tayoqcha shaklidagi mikrob) kuydirgi kasalligini chaqiruvchi tayoqchasimon (batsilla) shakldagi mikroblarni aniqlash usulining mohiyati shundan iboratki, ya’ni bu

54
mikroblarning oziq muhitlarida o‘sishi, morfologiyasi va laboratoriya hayvonlarini zararlantirishi (oq sichqon) o‘ziga xos. Kuydirgi tayoqchalari harakatsiz bo‘lib, organizmda kapsula, tashqi muhitda 12-42^o haroratda, kislorod ishtirokida spora hosil qiladi. Patologik materialdan tayyorlangan surtmalar mikroskopning ostida qaralganda shakli katta gram musbat tayoqchalar kalta zanjiriga birlashgan holatda, ayrim paytda zanjirchalarning shakli «bambuk» tayog‘ini eslatadi. Kuydirgi batsillalari 2 foizli safronin eritmasi bilan bo‘yalganda batsillalarning rangi qizil-g‘isht rangida, kapsulalari esa tiniq-sariq bo‘yaladi. Rebiger eritmasi bilan bo‘yalganda batsillalar qoramtir-binafsha, kapsulalar esa qizil-binafsha rangida bo‘yaladi. GPA da o‘sayotgan batsillar 16-24 soatdan keyin keng, qirralari «popuk» jiyakli kulrang-oq koloniyalar hosil qiladi. Bunday koloniyalarga lupa bilan sinchiklab qaralganda, koloniyalar «meduzaning» boshini eslatadi. Gumon qilingan koloniyalar ajratilib, ulardan GPB li probirkalariga ekiladi.

Kuydirgi batsillalari GPA da pag‘a-pag‘a ko‘rinishda o‘sadi va birinchi stukaning oxirida probirkalarning tubida cho‘kma hosil qiladi, bu cho‘kma yumaloqlangan paxtani eslatadi. Bulonning kulturasidan «ezilgan» yoki «osilgan» tomchi preparati tayyorlanadi. Tayyorlangan preparat mikroskopning o‘rta kattaligida ko‘riladi va harakatsiz kuydirgi tayoqchalari aniqlanadi. Ayrim paytlarda kuydirgi batsillalarini juda o‘xshash saprofit batsillalaridan farqlashga to‘g‘ri keladi. Bunday paytlarda GPA yoki GPB o‘stirilgan toza kulturasi tekshiriladi: ya’ni kapsula hosil qilish xususiyati (in vitro), gemolitik faolligi va kuydirgi fagiga sezgirligi aniqlanadi.

Pretsipitatsiya reaksiyasini qo‘yish. Bu reaksiyani qo‘yish uchun probirkaga dastlabki materialdan 2 g olinib, maydalab kesiladi va uning ustiga karbolizlangan 0,5 foizli fiziologik eritmadan 10 ml qo‘shiladi. Agar yangi material tekshirilayotgan bo‘lsa, uni oldindan 18-24 soat mobaynida 37^o haroratli termostatda ushlab turiladi. So‘ngra ekstrakt 30-40 daqiqa qaynatilib, butunlay tiniq bo‘lguncha neytral asbest paxtasidan o‘tkazilib filtrlanadi. Keyin esa ingichka probirkalarga 0,25-0,30 ml.dan tiniq ekstrakt solinib, shuncha miqdorda oldindan qog‘oz filtridan o‘tkazilgan kuydirgining zardobi qo‘shiladi. Agar 3-8 daqiqa ichida zardob bilan ekstraktning chegarasida pretsipitatsiyalovchi halqa bo‘lsa, reaksiya 10-15 daqiqadan keyin halqa

55
hosil bo‘lsa, gumon va halqa hosil bo‘lmasa manfiy hisoblanadi. Bir vaqtning o‘zida nazorat tekshirishini o‘tkazish lozim. Buning uchun: 1-nazorat. Oldindan ma’lum kuydirgi antigen iva pretsipitatsiyalovchi kuydirgi zardobi, 2-nazorat. Normal zardob va tekshirilayotgan ekstrakt. 3-nazorat. Pretsipitatsiyalovchi zardob va fiziologik eritma. Birinchi nazorat tekshirishida oq halqa hosil bo‘ladi, ikkinchi va uchinchilarida halqa bo‘lmaydi.

Salmonella bakteriyalarining turini aniqlash. Go‘sht va go‘sht mahsulotlarini

bakteriologik tekshirishda eng mukammal ishlardan biri oziq-ovqat toksikoinfeksiyasini chaqiruvchi bakteriyalarning turini aniqlash hisoblanadi. Toksikoinfeksiyani chaqiruvchi va boshqa turdagi mikroblar kiradi. Bularning ichida eng havflisi salmonella hisoblanadi. Salmonella turiga kiruvchi bakteriyalar o‘zining morfologik, kultural xususiyatlari bo‘yicha bir-biridan farq qilmaydi. Bundan tashqari, ularning umumiy belgilari e.coli turiga kiradigan bakteriyalarga o‘xshash. Shuning uchun ham salbmonella bakteriyalarini aniqlash usulining mohiyati shundan iboratki, ya’ni ular maxsus elektiv oziq muhitlariga ekilganda, o‘ziga xos fermentativ va serologik xususiyatlariga ega bo‘ladi. Salmonella asosan 4 ta ketma-ket bosqichda aniqlanadi. Birinchi bosqichda tekshirilayotgan material zich elektiv muhitlariga ekiladi. So‘ngra bu oziq muhitlari 18-24 S 37^o haroratda termostatda ushlab turiladi va keyin salmonellaga xos yoki gumon qilingan koloniyalarning soni aniqlanadi.

Salmonellalar zich oziq muhitlarida o‘ziga xos tabiatli bo‘lib o‘sadi. Endo muhitida yumaloq, rangsiz yoki och qizg‘ish, tiniq, yarim tiniq, mayda koloniyalar, Levin muhitida tiniq, oqish, nozik-qizg‘ish yoki qizg‘ish-binafsha koloniyalar shaklida o‘sadi.

Ikkinchi bosqichda salmonellalarning to‘planishi uchun ular suyuq, selektev muhitlariga ekiladi (Myuller, Killiyan, Kaufman, Selenitli F, buloni, xlorli magniy M. muhiti). Ekilgan oziq muhitlari 37^o haroratda termostatda ushlanadi. Selenitli F.bulonida salmonellalarni yaxshi o‘sib to‘planishi uchun optimal harorat 43^o bo‘lishi kerak. Uchinchi bosqichda suyuq muhitda o‘sgan mikroblardan olinib, zich selektiv diagnostik muhitlarga ekiladi. Ekilgan oziq muhitlari 37^o haroratli termostatda ushlab turilganda ularda salmonellalarga xos koloniyalar o‘sadi. To‘rtinchi bosqichda

56
haqiqatdan ham salmonella turidagi bakteriyalarga xosligini aniqlash uchun, ularning morfologik, biokimyoviy va serologik xususiyatlari aniqlanadi. Oziq muhitida o‘sgan mikroorganizmlardan 3-5 ta gumon qilingan koloniyalar har qaysi likobchadan alohida ajratib olinadi. Keyin esa koloniyalardan surtma tayyorlanib, Gram usulida bo‘yalib, mikroskopning ostida ko‘riladi. Bir vaqtning o‘zida osilgan tomchi usulida bakteriyalarning harakatchanligi aniqlanadi. Yuqoridagi ishlar amalga oshirilgandan keyin likobchadagi koloniyalarning qolgan qismi, mikroblarni biokimyoviy va serologik tipizatsiya qilish uchun ishlatiladi.

Salmonellalar Enterobacteriaceace oilasiga kiradigan 12 turining biri hisoblanadi. Salmonellalarni serologik tipizatsiya qilish yo‘li bilan 2000 salmonella serotipi ajratilgan. Bular asosan odam va hayvonlarni ichagining ichida hamda tashqi muhitda uchraydi. Bakteriyalar morfologik tuzilishiga ko‘ra ikki uchlari yumaloq, tayoqcha yoki ayrim paytda tuxumsimon shakliga ega bo‘lib, uzunligi 2-4 va kengligi 0,5 mmk. Ularning hammasi faqatgina S. pullorum, S. gallinarum dan boshqalari harakatchan bo‘lib, Gram usulida manfiy bo‘yaladi, kapsula va spora hosil qilmaydi. Hammasi aerob yoki fakultativ aerob hisoblanadi. Bakteriyalarning o‘sishi uchun optimal oziq muhiti kuchsiz ishqoriy (RN 7,2-7,5), optimal harorat 37^o S, lekin ayrim turdagi salmonellalar uy haroratida, hatto +5-8^o haroratda ham yaxshi o‘sib rivojlanadi. Salmonellalar o‘zining o‘sish tabiatiga ko‘ra oddiy agarda va suyuq oziq muhitlari bir xilda bo‘lib, ularni ajratib bo‘lmaydi. Go‘sht-pentonli agarda silliq, shakli S–ga o‘xshash bo‘lib, hosil bo‘lgan koloniyalar yumaloq, yarim tiniq, qavariq, namli va yaltiroq bo‘ladi. Kengaygan R-shaklidagi formasi o‘sganda bir tekisda yumaloq, bo‘lmay, keng, xira quruq koloniyalarni tashkil etadi. Go‘sht-pentonli agarda bakteriyalar oziq muhitini bir xilda xiralashtiradi, jelatinani parchalamaydi, indol hosil qilmaydi, sutni fermentlamaydi.

Salmonellalarning turini aniqlashda asosan ikki usulda tipizatsiya qilinadi:

serologik va biokimyoviy

1. Serologik tipizatsiya

Buning uchun agglyutinatsiya reaksiyasi, salmonellyoz zardobi bilan ishlatiladi. Ma’lum bo‘lishicha, agar organizmga begona oqsil yuborilsa, (antigen)

57
hayvonlar qonining zardobini tarkibida antitela hosil bo‘ladi. Salmonellyoz bakteriyalarining antigen tarkibi juda murakkab. Salmonellalarning ikkita antigen turi mavjud: ya’ni issiqlikka chidamli O-antigen (somatik, bakteriyalarning tanasi bilan birikkan) va issiqlikni sevuvchi N-antigen (xivchinli, bakteriyalarni harakatlantiruvchi apparati bilan bog‘langan). Saramas, listerioz va pasterellyozning bakteriyalarini bir-biridan farqlab diagnoz qo‘yish 8-jadvalda berilgan.

8-jadval

Saramas, listerioz va pasterellyoz qo‘zg‘atuvchilarining morfologik va kultural xususiyatlari

				Bakteriyalarning ta’rifi
Ko‘rsakichlar
	Saramas		Listerioz		Pasterellyoz
	Kichik,		Kichik,		Kichik,
	shabnamsimon		shabnamsimon tiniq		shabnamsimon tiniq
	tiniq koloniyalar		koloniyalar, 2-3		koloniya-lar, 2-3
GPA da			sutka o‘tgandan		sutkadan keyin
			keyin xiralashadi		kulrang-oq rangga
o‘sishi
					kiradi
	Qisman loyqali,		Qisman loyqali		Bir tekisda loyqa,
	chayqalganda		bo‘lib, shilimshiq		cho‘kmasi bilan
	cho‘kma yuqori		cho‘kmaga tushadi,
GPB da	ko‘tariladi		chayqatilganda
			o‘rama hosil qiladi
o‘sishi
Materialdan	Spora hosil		Spora hosil qilmay-		Spora hosil qilmaydi,
tayyorlangan	qilmaydi, to‘g‘ri		di, kalta tayoqcha		kichik
surtma	yoki qisman		uch-larini oxiri		tayoqchalarning ikki
	qiyshaygan		yuma-loqlangan,		tomoni bo‘yalgan
	tayoqcha, ayrim		joylashi-shi yakka-
	paytda ipsimon		yakka, juft, shakli
			Rim raqami V ga
			o‘xshash
Kulturadan	Kalta, to‘g‘ri		Kalta, to‘g‘ri,		Kichik tayoqyacha,
tayyorlangan	yoki qaytgan		tayoqcha, ayrim		ikki tomoni
surtma	tayoqcha,		paytda kokka		ko‘pincha
	infeksiyani		o‘xshash yakka-		bo‘yalmaydi
	surunkali		yakka yoki to‘da
	formasida kalta,		joylashgan
			58

	ingichka
	tayoqcha va
	ipsimon
Gramm	Musbat	Musbat	Manfiy
usulida
bo‘yalishi
Harakatchan-	Harakatsiz	6-20 soatlik	Harakatsiz
ligi		kulturada 20-22
		gradus haroratda
		yosh formasi
		harakatchan
Katalaza	Manfiy	Musbat	Qo‘yilmaydi
namunasi

Bu antigenlarning har qaysisi ikki yoki ko‘proq komponent yoki fraksiyalardan tashkil topgan. Ilgari vaqtda O-antigenning retseptorlari rim raqami bilan belgilangan, hozir esa arab raqami bilan bnlgilanadi.

Xivchinli antigen juda murakkab bo‘lib, birinchi o‘ziga xos va ikkinchi o‘ziga xos emas fazalarga bo‘linadi. Birinchi o‘ziga xos antigenlar shartli ravishda kichik lotin harflari bilan, ikkinchi o‘ziga xos emas antigenlar arab raqami va qisman kichik lotin harflari bilan belgilanadi. Ayrim salmonellalar harakatsiz (S.pullorum, S.gallinarum) bo‘lib, ularda N-antigen yo‘q, boshqalarida o‘ziga xos bo‘lmagan N-antigen fazasi yo‘q.