Kelajakda temir yo‘lchilaming quni-qo‘shnilari va hammahalla-
dagilardan ko‘p kishi shu ustaxona ishchilari safidan jo y oldi. Shu
jarayon shohidi bo‘lgan N. Muhamedov Mirobod mahallasida
yashagani, unda rus temir yo ich ilari ko‘p b o ‘lib, ulaming bolalari
bilan birga o ‘sgani, otasi Niyoz Rizamuhamedov va akasi Abdusamad
Niyozovlar Toshkent Bosh temir y o ‘l ustaxonalarida ishlaganliklarini
ham eslaydilar. Ustaxonada 1903 yildan beri ishlab kelgan aka-uka
Haitboevlar qarindoshlari Yodgor va Olim Rahimovni va uning
mahalladoshlarini o ‘z ishxonalariga kirishlariga yordam berishgan.
«Ustaxonadagi ish mobaynida,
- deb eslaydi Yodgor Rahimov, -
men va boshqa o ‘zbek ishchilari rus ishchilarining ichki dunyosini
o ‘rgandik. Ular mamlakatdagi voqealar haqida bizga qaraganda
ko‘proq narsalami bilisharkan. Kapitalistlar va pomeshchiklar
manfaatini himoya qiluvchi jahon imperalistik urushi faqat ruslarga
emas, balki o ‘zbek xalqiga ham k o ‘p uqubatlar keltirgan. Ishchilar
o ‘rtasida norozilik kuchaya boshladi»1.
Binokor ishchi Jamol Kamolov ana shu jarayonni shunday
eslaydi: «O g‘ir mehnat sharoiti o ‘zbek ishchilarining ongida ham
ozodlik
uchun kurashish kerak, chinakam kurash olib borish kerak
degan tushunchani yuzaga keltirdi va mustahkamladi. 0 ‘zbek binokor
ishchilari bilan sosial-demokratik tashkilot a ’zolari o ‘rtasida aloqa
o ‘matish va uni mustahkamlash borasida M irzaahmad Mirhodiev
katta rol o ‘ynaganini ham aytib o ‘tish lozim. Binokor ishchilardan
Ochil Bobojonov va boshqalar ham sosial-demokratik tashkilot bilan
yaqindan aloqa b o g ia b y o i-y o ‘riqlar olib turishdi. Bosh temir y o i
ustaxonalaridagi rus ishchilari biz bilan juda mustahkam aloqada
edi. Majlis yoki boshqa biror y ig ilish o ‘tkazish m oijallansa, ular
bizni M.Mirhodiev orqali ogoxlantirishardi. M.Mirhodiev
majlis
qaerda va qachon bo iish ini aytgach, O.Bobojonov, usta Bahrom
Normuhamedov, X onxo‘ja U lug‘x o ‘jaev, A kbarxo‘ja Qosimxo‘jaev
va boshqalar bilan birga Bosh ustaxonaga kelar edik. Bunday
majlislarda ko‘pincha rus ishchilaridan A.Pershin va N.Finkelshteyn,
o ‘zbek ishchilaridan O.Bobojonov va boshqalar chiqib so‘zlagani
esimda»2.
Turkiston hunarmandlarining ahvoli ham o g ir b o ig an . Rus
sanoati mollarining raqobati ulami xonavayron qilib, ko‘pchiligini
oxiri ishchilar safiga olib borib qo‘shgan. O ikad ag i hunarmandlar
soni 100 mingdan oshiq edi. Hunarmandchilik sanoati mahsulotining
' 0 ‘sha arxiv. N .M uhamedov shaxsiy ishidan.
- 0 ‘sha joyda. Yo.Rahimov shaxsiy ishidan.
501
www.ziyouz.com kutubxonasi
qiymati esa o ik an in g fabrika-zavod mahsulotlari qiymatining 22
foizini tashkil qilgan. Urush o ‘lkaning qoloq qishloq xo ‘jaligiga
asoslangan iqtisodiyotiga ham katta zarar yetkazdi. Natijada o ‘lka
aholisining 90 foizini tashkil etgan dehqon va chorvadorlaming
ahvoli ham mushkullashdi. 1916 yildan o ‘lkaning
asosiy ekini
bo‘lgan paxtaning ekin maydoni ham, hosildorligi ham kamayib ketdi.
Paxtaga ixtisoslashgan rus fabrikantlari, o ‘z navbatida paxta narxini
barqarorlashtirishga intilib, oxiri hukumat yordamida tayyorlangan
paxtaning qat’iy narxda b o ‘lishiga erishdilar. Ahvolni yaxshilash
maqsadida Moskva shahrida paxtani qayta ishlash fabrikalarini
xom ashyo bilan ta ’minlovchi qo‘mita ham tashkil etildi. M e’yoriy
narxlaming belgilanishi paxtakorlaming noroziligini kuchaytirdi.
Paxta topshirishdan ommaviy bosh tortish boshlanib ketdi. Natijada
fabrikantlar ikki yil mobaynida belgilangan narxlarga m a’lum dara-
jada qo ‘shimcha haq to ‘lashga majbur bo‘ldilar.
Dehqonlardan olinadigan rasmiy
soliqlaming hajmi ham kun
sayin ortib bordi. Turkistonda yer solig‘i 1914 yilda 6859021 rubl
b o ig a n b o is a , 1916 yilga kelib buraqam 14311771 rublni, y a’ni ikki
barobami tashkil qildi1. 1915 yilda esa maxsus harbiy soliq solinib,
u paxtakorlar uchun har pud paxtadan 2 rubl 50 tiyinni tashkil qildi2.
0 ‘sha 1915 yili soliqlaming umumiy miqdori 38329000 rublni
tashkil qildi. Chor mustamlakachilari imperiya to ‘qimachilik sanoati
manfaatlarini himoya qilib, paxtaga, bozor iqtisodiyoti qonunlariga
xilof ravishda, qatiy narx - pudiga 24 mbl belgiladi. Natijada
paxtakorlar bir yil ichida 60 million mbl zarar ko‘rdilar. Agar 1913
yilda paxta narxi 50
foiz oshirilgan b o is a , boshqa zam r mollar
narxi 400-500 foizga ko‘tarildi. Non narxi esa 6 barobar oshdi3.
Chayqovchilik avj oldi. Sudxo‘rlik kuchaydi.
Oziq-ovqat ta ’minotining qiyinlashuvi sababli Turkistonda meh-
natkashlaming noroziligi kuchaydi. Narx-navoning oshishi yirik
yer egalari, kapitalistlar, savdogarlar va chayqovchilarga qo‘l keldi.
Natijada ular katta foyda ko ‘ra boshladilar.
M ustamlakachilar Turkistondan urush yillari 59 million pud
paxta, 8,5 million pud paxta yog‘i, 950 ming pud pilla, 2925 ming pud
teri, 300 ming pud go‘sht, 229 ming pud sovun, 474 ming pud baliq
olib ketishdi. Frontga aholidan 70 ming ot, 12
ming tuya, 38 ming
kvadrat m etr gilam-namatlar, 2400 ming mbl naqd pul yig‘ib oldilar.
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
