tashlab: «Nega yoshlami oidiryapsizlar?
Meni oidiringlar, ammo
farzandlarimizni sizlarga bermaymiz», - deb qichqirdi. Pristav
M ochalov o‘z qo‘li bilan bu ayolni ham otib tashladi.
Shu paytda xotinlaming qo‘zg ‘alonda qatnashayotganligini
qoralagan Obid usta A zizxo‘jaev kaltaklanadi. Bu kishi shahar
kasalxonasida o ‘lgan. Prokuror aybnomasida bu haqda shunday
deyilgan: «Marhum Obid usta A zizxo‘jaevning ukasi 11 iyul kuni
kechqurun kasalxonaga borganda akasi jon
berishdan oldin shunday
deydi: «Men polisiya boshqarmasining tagida turib, shovqin-suron
ko ‘tarish va toshbo‘ron qilish, erkaklar turganda, xotinlarga munosib
emas, dedim. Shu ondayoq kishilar va xotinlar meni ko‘chaga sudrab
olib chiqishdi. Bu yerda kimlardir biqinimga pichoq urdi»1.
Xalq g ‘azabining cheki k o iin m a s edi. Q o‘zg ‘alonga rahbarlik
qilganlar orasida G ‘ulom Kamolov va Ochil Bobojonov kabi
quruvchi-ustalar alohida ajralib turishdi.
Eski Toshkentda yuz bergan
qo‘zg ‘alon Toshkent tumani mehnatkashlarining ham chiqishiga
turtki b o id i. 13 iyulda To‘ytepa b o iisin in g mingga yaqin aholisi
volost yig‘inida mardikorlik majburiyatini bajarishdan bosh tortdilar.
Toshkent tumaniga yuborilgan podpolkovnik Afanasevning jazo
otryadi qishloqlarga o ‘t qo‘ydi, isyonchilami esa sud va tergovsiz otib
tashladi.
M ustamlakachilar voqealaming bunday borishidan tashvishga
tushib qoldilar. 1916 yil 17 iyulda Nikolay II ning farmoni bilan
Turkiston harbiy okrugida
harbiy holat joriy etilib, fuqarolik
boshqaruvi to i a ravishda harbiy qo‘mondonlik ixtiyoriga topshirildi.
General-gubematorga ham bosh q o ‘mondon sifatida katta vakolatlar
berildi. Tezlik bilan jazo otryadlari tuzildi. Joylarda harbiy gamizonlar
va mirshablik qismlari ishlarini ko‘rib chiqish uchun harbiy-dala
sudlari tashkil etildi. Ammo q o ‘zg‘alon alangasini bunday favqulodda
choralar ham to ‘xtata olmadi. Q o‘zg ‘alon 18 iyulda Jizzaxda shu qadar
katta b o id ik i, tarixchilar 1916 yilgi qo‘zg‘alonni Jizzax qo‘zg ‘aloni
deb ataydigan b o iib qoldilar.
Jizzax xalqi g ‘azovot b ay ro g i ostida N azirxo‘ja eshon boshchi-
ligida yangi shaharga y o i olishdi.
Tumanboshi podpolkovnik Rukin,
bosh oqsoqol Y oidoshev, pristav, tilmochlar o id irild i. Q o‘zg‘alon-
chilar jazo otryadi bilan jangga kirishib, talafotlarga qaramay, hujum-
ni davom ettirishdi. Temir y o i stansiyalaridagi neft zaxiralari yondi-
rildi, aloqa simlari uzib tashlandi. Obruchevo, Kuropatkino, Ros-
1
Ziyoev Hamid.
Turkistonda Rossiya tajovuzi va hukmronligiga qarshi
kurash, 407-bet.
510
www.ziyouz.com kutubxonasi
tovsevo
stansiyalari, 6-temir yo‘l k o ‘prigi buzib tashlandi. 3 ming-
dan ortiq qo‘zg ‘alonchi Samarqand sari yo‘l oldi. Duch kelgan
mingboshilar, oqsoqolu mirshablar o ‘ldirilib, mardikorlar ro‘yxatlari
yoqib yuborildi. Podpolkovnik Afanasevning jazo otryadi tumandagi
qo‘zg‘alonni bostira olmadi. Turkiston general-gubematori Jizzaxga
13 rota askar, 3
rota kazaklar, 3 rota sapyorlar, 6 to ‘pli batareya
-hammasi bo‘lib, 2,5 ming kishilik jazo otryadini yubordi. 0 ‘lka
b o ‘ylab, xalqqa qarshi urush tajribasini orttirgan malakali harbiylardan
jam i 15 batalon, 42 to ‘p, 69 pulemyotga ega 32 rota jang boshladi. Bu
Antanta ittifoqida Germaniya - Avstro-Vengriya va Turkiyaga qarshi
jang qilayotgan rus armiyasi uchun ikkinchi front b o ‘ldi. Shuning
uchun ham 1916 yil 13 dekabrda IV Davlat Dumasida so‘zga chiqqan
noib A.F.Kerenskiy «Urush frontlariga yangi bir front - Turkiston
fronti qo‘shildi» deb vaziyatga jiddiy baho bergan edi1.
1916 yili Jizzax tumanining Qilich qishlog‘ida jazo otryadi va
qo‘zg‘alonchilar o ‘rtasida so‘nggi bor to ‘qnashuv yuz berdi. «Ayovsiz
qirish»ga farmoni oliy olgan polkovnik
Ivanov odamlami sud va
so‘roqsiz otaboshladi, yuzlab kishilami dorga osdi.
Eski Jizzax ayovsiz to'pga tutilib, butunlay yondirib tashlandi.
Jizzahda rus askarlarini o ‘ldirgani uchun mahalliy aholining 1810
desyatina eng hosildor yeri tortib olindi. Mingdan ortiq kishi qamoqqa
olinib, ulaming ko‘pi qatl etildi va surgun qilindi. «Qahramonliklari»
evaziga polkovnik P.Ivanov Farg‘ona harbiy gubematori lavozimiga
ko‘tarildi.
General-gubernator imperatorga y o ‘llagan mutlaqo maxfiy axbo
rotida qo‘zg ‘alon paytida 97 rus askari o ‘ldirilib, 86 tasi yarador
boMgani va 76 askar bedarak ketgani, 7 rus amaldori, rus aholisidan
2326 kishi oMdirilib, 1384 kishi bedarak yo‘qolganini yozgan2. Ammo
general-gubernator Turkistonda ko‘rgan talafotini aniq yozgani holda,
vahshiyona o ‘ldirilgan o ‘n minglab mahalliy aholi hisobini bermaydi.
Ammo u bir haqiqatni yashirmaydi. So‘nggi 30
yil mobaynida,
y a’ni «Turkiston o'lkasini boshqarish haqidagi Nizom» tasdiqlanib,
kuchga kirgan 1886 yildan 1916 yilga qadar ruslar o ‘troq mahalliy
aholiga yaqinlashish o ‘miga undan uzoqlashib ketganini e ’tirof qildi.
Aslida «Mardikorlar q o 'zg ‘aloni» deb atalmish 1916 yildagi milliy-
ozodlik qo‘zg ‘alonida qurbonlar benihoya katta bo‘lgan, milliondan
ziyod kishi halok b o ‘lgan. Turkiston ahrlisidan 673 ming kishi
1
Do'stlaringiz bilan baham: 
