O'zbekiston respublikasi prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi

6. ISTILO QIYOFASI IJODKORLAR NAZDIDA
Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonning bosib olinishi so- 
biq s h o io tarixnavisligida bir yoqlama talqin etilib, go‘yo ziyolilar, 
shoirlar, olimlar bu istiloga xayrixoh b o ig a n sifatida koisatildi. 
Mustamlakachilarning zoiavonligi, ommaviy qirg'in siyosati xas- 
po'shlanib, general-gubematorlikning k o isatm asi asosida yozilgan 
va m a’rifat, savdo, san’at sohasidagi o ‘zgarishlar ruslar kelishiga 
b o g ia b madh etilgan she’rlar darsliklarga kintildi.
Bugina emas, chor Rossiyasining Markaziy Osiyo, jumladan, 
Turkiston tarixini oig anishga safarbar etilgan bir guruh tarixnavislari 
ilmiy xolislik y o iid an chekinib, mustabidlar ra’yini ifodaladilar. 
Taniqli olim V.V.Bartold, masalan, 0 ‘rta Osiyo xalqlari XVII asrda 
birgina Maxtumqulini bilar edilar, deydi. Bu, tariximizni, binobarin, 
qadimiy madaniyatimizni, ilm-fan va mumtoz adabiyotimizni
221
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

soxtalashtirishga, mustamlakachilik manfaatiga xizmat qildirishga 
intilish oqibati edi. Holbuki, o ‘sha XVII asming o ‘zida Boborahim 
Mashrab, Turdi Farog'iy, Saido Nasafiy, Andalib singari ko‘pgina 
shoirlar ijod qilgan edi. Shoir Turdi Farog‘iy Turkistonning uch 
xonlikka b o iin ib qolishiga um g‘chilik va bosh-boshdoqlik asosiy 
sabab deb aytgan edi. Keyingi asrlarda yashab, ijod etgan shoirlar 
yurtning yaxlitligini orzu qildilar. Umuman, o ‘zbek mumtoz 
adabiyotida markazlashgan davlat g ‘oyasi barqaror mavzu b o iib , 
hamma asrlarda ham ilg‘or fikrdagi ijodkorlaming diqqat markazida 
b o iib kelgan edi.
Darhaqiqat, chor Rossiyasi bosqini xalqimiz uchun juda og‘ir, 
ayanchli kechdi. Podshoh askarlarining rahm-shafqatni bilmasligi, 
ajdahodek ajal olovini purkovchi to'plar va miltiqlar dahshati 
qishloq va shahar aholisini sarosimaga solgan edi. Eng yomoni, ms 
kelgindilari bosib olingan joylarda xalqning or-nomusini poymol 
etuvchi, tahqirlovchi ishlarga haddan ziyod mju qiladi.
Istilo yillarida xalqimiz ko'rgan jabr-sitam k oiam in i asliga 
monand tarixiy-badiiy jonlantirishda badiiy adabiyot benazir manba 
b o id i. Shu jihatdan, bu voqealarga guvoh b o ig a n fozil kishilar, 
shoirlar yaratgan asarlar tarixiy qimmati beqiyosdir. Qayd etilgani 
singari, vaqtida ms madaniyatparvarligini ulugiovchi she’rlar keng 
targ'ib etilishi baravarida mazlum xalqning dardini, ko‘rguliklarini 
aks ettimvchi, rus qabohatini ifoda etadigan asarlar y o ‘q qilindi.
Bunday shoirlar va asarlar bor edi. Ular xalq boshidan tegir- 
mon toshi yuritilganda ham inehnatdan, ijoddan to ‘xtamaganlar. 
Chorizm senzurasi n echo giik m o n e iik qilmasin, baribir, vatanparvar 
noshirlar ozodlik g'oyasi bilan sug‘orilgan asarlami pand-nasihat 
kitoblari orasida, diniy risolaiar qatida berib, xalqqa yetkizdilar. 
Bunday kitoblaming bir qismi shu kunlarga qadar saqlanib qolgan. 
Vatanparvarlik, ozodlik, milliy g ‘um r ruhi bilan sug'orilgan bunday 
asarlar haqida alohida kitob yozish lozim b o iad i.
XIX asr ikkinchi yarmi boshlarida ijod etgan, bevosita Rossiya 
istilosiga guvoh b o ig a n shoirlardan biri Mavlono Xayoliydir. 
Shoiming nomi ham, salmoqli she'rlar devoni ham hozirga qadar 
unutilib kelindi. Qarshi shahrida yashagan, amir Muzaffar va uning 
o ‘g i i Katta To‘ra - Abdumalikning chor bosqinchilariga qarshi 
kurashini butun vujudi bilan qoilab-quvvatlagan shoir chinakam 
vatanparvarlik mhi bilan sug‘orilgan she’rlar yaratadi. U, jumladan, 
bir she’rida:
Kelibdur ahli ко fir suyi islom qasdi qatl ay lab,
Umid shuldir, alar birlan ajoyib korzorim bor,
222
www.ziyouz.com kutubxonasi

---