O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

2.2. Jahon xo'jaligida mamlakatlaming iqtisodiy
rivojlanganlik darajasi va ishtiroki
M a’lumki, jahon iqtisodiyotida ishlab chiqarish omillarning va 
|mamlakatlarning rivojlanish shart-sharoitlarini turli-tum anligi 
iqtisodiy rivojlanish darajasini bir tom onlam a baholash imkonini 
bermaydi. Buning uchun jahon iqtisodiyotida bir qator asosiy 
ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Jumladan:
1. Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YalM yoki YaMM miqdori.
2. Aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan milliy daromad.
3. Milliy iqtisodiyotning tarmoq tarkibi.
4. Aholi jon boshiga to ‘g‘ri keladigan asosiy m ahsulot tu r- 
larining ishlab chiqarilishi (alohida tarm oqlarning rivoj­
lanish darajasi).
5. Aholining turmush darajasi va sifati.
6. Iqtisodiy samaradorlik ko'rsatkichlari va boshqalar.
Qayd etib o ‘tish joizki, jahon iqtisodiyotida m am lakatning 
iqtisodiy rivojlanish darajasi — bu tarixiy tushunchadir. Milliy 
iqtisodiyotning yoki jahon hamjamiyatining har bir rivojlanish 
bosqichi uning asosiy ko‘rsatkichlariga u yoki bu darajadagi 
o'zgarishlami kiritib turadi. Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YalM 
yoki YaMM miqdori iqtisodiy rivojlanish darajasini aniqlashdagi 
eng m uhim ko'rsatkichdir. Jahon mamlakatlarini rivojlanayotgan 
yoki rivojlangan mamlakatlar qatoriga kiritishda ana shu k o 'r­
satkichlar muhim rol o'ynaydi.
Rivojlangan mamlakatlarda bu ko'rsatkich 6000 AQSH dol- 
laridan kam bo'lmasligi kerak. Ba’zi bir rivojlanayotgan m am ­
lakatlarda aholi jon boshiga to 'g 'ri keladigan YalM ushbu ko'r-
2 - 353

---

satkichdan yuqoriroq (masalan, Sloveniya — 9Й40, Saudiya Ara- 
bistonida — 7150, Urugvay — 6130 va h.k.lar) bo'lsa-da, ularni 
boshqa iqtisodiy ko'rsatkichlari yig'indisi bo'yicha rivojlangan m am­
lakatlar qatoriga kiritib bo'lmaydi.
Jahon xo'jaligida iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi ham muhim 
ko'rsatkich hisoblanadi. Uning tahlili YalM ko'rsatkichlari asosida 
olib boriladi, ya’ni tarmoqlaming YalM dagi ulushi hisoblanadi. 
Eng awalo, moddiy va nomoddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining 
nisbati e ’tiborga olinadi. Bu nisbat, birinchi navbatda, jahon m am ­
lakatlari iqtisodiyotida qayta ishlash sanoatining solishtirma og'irligi 
bilan aniqlanadi.
Jahon iqtisodiyotida aholi jon boshiga to'g'ri keladigan asosiy 
mahsulot turlarini ishlab chiqarilishi ham mamlakat iqtisodiy 
rivojlanish darajasini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda, 
eng awalo, aholi jon boshiga to'g'ri keladigan elektroenergiya m ah­
sulotlarini ishlab chiqarish muhim hisoblanadi. Chunki elektro­
energiya boshqa barcha ishlab chiqarish korxonalarining rivojlanishi 
asosidir. Bu ko'rsatkich bo'yicha rivojlangan va rivojlanayotgan 
mamlakatlar o'rtasidagi nisbat 500:1, ba’zan bundan ham yuqori 
bo'lishi ham mumkin.
Jahon iqtisodiyotida elektroenergiyadan tashqari sanoat 
mahsulotlari ichida muhim ahamiyat kasb etuvchi turlari ichida 
aholi jon boshiga to'g'ri keladigan po'lat eritish, metall kesuvchi 
dastgohlar, avtomobillar, tabiiy o'g'itlar, kimyoviy tolalar, qog'oz 
va h.k.lami ham alohida ajratib ko'rsatish mumkin. Bundan tashqari, 
don, sut, go'sht, shakar, kartoshka kabi qishloq xo'jaligi m ah­
sulotlarini ishlab chiqarish hajmi ham muhim ko'rsatkich sanaladi. 
Turmush faravonligini aniqlashda aholi jon boshiga to'g'ri keladigan 
nooziq-ovqat tovarlar (matolar, kiyimlar, poyabzal, to'qimachilik 
mahsulotlari) ham zarur ko'rsatkichdir.
Mamlakat aholisini turmush faravonligini aniqlashda YalMning 
foydalanish bo'yicha tarkibi, ayniqsa, shaxsiy iste’mol xarajatlari 
muhimdir. Uzoq muddatli foydalaniladigan tovarlar qancha ko'p 
iste’mol qilinsa yoki xizmatlardan keng foydalanilsa, ushbu m am ­
lakat shuncha rivojlangan hisoblanadi. Aholining turmush tarzi da­
rajasi bir-biri bilan chambarchas bog'liq ko'rsatkichlar (iste’mol 
savati va yashash minimumi tahlili) bilan ham bog'liqdir. Bundan 
tashqari, jahon iqtisodiyotida aholi turmush tarzini aniqlashda 
m ehnat resurslari holat va xizm atlar sohasining rivojlanishi 
ko'rsatkichlaridan ham keng foydalaniladi.