O'zbekiston respublikasi oliy ya o'rta maxsus ta’lim vazirligi o'rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi g. G‘. Nazarova, H. X. Xalilov, A. A. Eshtoyev

E = (E /Y aIM )
•
100 
%,
bu yerda, 
Ek 
—
eksport kvotasi; 
E
— eksport hajmi.
Agar 
Ek
10 % bo'lsa, iqtisodiyotning ochiqligi maqsadga muvofiq 
hisoblanadi. Iqtisodiyot ochiqligining boshqa ko'rsatkichi import bilan 
YalM munosabatidan kelib chiquvchi import kvotasi ko‘rsatkichidir:
fmk= (Im/YaIM) • 100 %,
bu yerda, 
lmk 
—
import kvotasi; 
Im 
—
import hajmi.
Ochiqlikning kompleks ko‘rsatkichlaridan biri deb, odatda, 
tashqi savdo kvotasi ko'rsatiladi:
12

---

TSk =( TS/YaIM )
100 %,
bu yerda, 
TSk —
tashqi savdo kvotasi; 
TS —
tashqi savdo obo- 
rotining hajmi.
Bu ko‘rsatkichning kamchiligi unda kapital eksporti kattaligi 
hisobga olinmaganligidir. Quyida «katta yettilik» davlatlari uchun 
tashqi savdo kvotasi ko'rsatkichlari keltirilgan:
Angliya — 41,8 %;
Germaniya — 50,8 %;
AQSH - 17,0 %;
Yaponiya — 17,8 %.
Mamlakat ichki bozorining hajmi, uning iqtisodiy rivojlanganlik 
darajasiga, mamlakatning xalqaro ishlab chiqarishda qatnashuviga, 
iqtisodiyotning ochiqligi darajasi va xalqaro iqtisodiy aloqalarning 
rivojlanganlik darajasiga ta ’sir qiluvchi omillarga bog'liqdir. Ba’zi 
bir iqtisodchi olimlar iqtisodiyot strukturasidagi asosiy sohalarning 
(energetika, metallurgiya, tog‘-kon va boshq.) ulushi qancha ko‘p 
bo'lsa, m am lakatning xalqaro m ehnat taqsim otida ishtiroki, 
iqtisodiyotning ochiqligi shuncha kam bo'ladi, fikrini bildirishadi. 
Amerikalik iqtisodchilar J. Saks va E. U ornerlar esa milliy iqtiso­
diyotning ochiqlik darajasi mamlakatda «haddan tashqari katta» 
eksport va import bojlarining yo'qligi, milliy valutaning «yetarli 
darajada» konvertatsiyasi mavjudligi bilan aniqlanadi, deyishib, 
«davlat sotsialistik bo'lmasligi kerak», fikrini bildirishadi. Shuni 
alohida ta ’kidlash lozimki, ko'rsatib berilgan koeffitsient va k o 'r­
satkichlar har doim ham iqtisodiyot ochiqligi holatini to'liq ko'rsata 
olmaydi. Masalan, tashqi savdo kvotasi m a’lum m a’noda iqtisodiyot 
ochiqligini namoyish qilsa ham, uning sintetik ko'rsatkichi bo'la 
olmaydi. Tashqi savdo kvotasi, asosan, davlatning xalqaro m ehnat 
taqsimotidagi ishtirokini ko'rsatadi. Bu esa ochiq iqtisodiyot tu- 
shunchasining bir qismi xolos. Iqtisodiyotning ochiqligi ko'rsatkichi 
esa murakkab, kompleks ko'rsatkichdir.
1995-yilda Rossiyada tashqi savdo kvotasi 35 % ga yaqin bo'lib, 
YalM ning taxminan 25 % eksportga to 'g 'ri kelgan. Xo'sh, bu 
Rossiya iqtisodiyoti yuqori darajada ochiq m a’nosini beradimi? 
Xullas, bojlarning na o'rtacha darajasi bo'yicha, na eksport tarkibi 
bo'yicha, na investitsion iqlim parametrlari bo'yicha, na boshqa 
bir qator ko'rsatkichlari bo'yicha bu savolga qoniqarli javob berish 
mumkin emas. Chunki, Rossiyaning stixiyali tarzda shakllanayotgan 
ochiq iqtisodiyoti tartibsizlik va anarxiyaga yaqindir. Uni ko'proq
13

---

kvaziochiqlik*
deb ta ’riflasa bo'ladi. Bunday «ochiqlik» yalpi 
d e m o k ra tiy a lash d a ta sh q i savdoni ta rtib siz erk in la sh tirish
bo ‘lganligi uchun ham iqtisodiyotni samaradorligini va uning 
raqobatbardoshligini oshirishda yordam bermasdan, aksincha, unga 
sezilarli zarar ham yetkazib, davlatning iqtisodiy xavfsizligiga tahdid 
solayapti.
Germaniyalik iqtisodchi X. Shreder, «M DH mamlakatlarining 
jahon bozoriga kirib borishi, savdo imtiyozlari, proteksionistik 
choralar va keng miqyosdagi texnik-texnologik yordamsiz mumkin 
emas», deb ta ’kidlaydi. 0 ‘z navbatida M.Pebro, «savdoning erkinligi 
«ehtiyotkorliksiz» bo'lishi kerak emas, chunki bu qoidalardan ko'r- 
ko'rona foydalanish tezda kuchsizlaming kuchlilarga bo'ysunishiga, 
iqtisodiy kolonializmni kelib chiqishiga olib kelishi mumkin», deb 
eslatib o'tadi.
1. «Jahon iqtisodiyoti» fani nimani o'rganadi?
2. Zamonaviy jahon iqtisodiyotining mazmuni va mohiyatini tushuntirib 
bering.
3. Jahon xo'jaligini tarixan shakllanish bosqichlarini bayon eting.
4. «Ochiq iqtisodiyot» deganda nimani tushunasiz?
5. Iqtisodiyotning ochiqligini ifodalovchi asosiy ko'rsatkichlar xususida 
nim alar bilasiz?
*