O‘zbekiston respublikasi oliy va

Зарарли чиқиндилар учун тўлов. Бу усулга кѝра атроф-муҳитга 
чиқарадиган ҳар бирлик зарарли чиқиндиси учун фирмирларга тѝлов 
белгиланади. 
Ушбу 
усул, 
тажриба 
кѝрсатаяптики, 
атроф-муҳитга 
чиқариладиган умумий чиқинди ҳажмини камайтиришга олиб келади. Лекин, 
бу тизимни аниқ ишлашни тѝлиқ кафолатлаш қийин. 
Табиий муҳитни зарарлаш ҳуқуқини сотиш. Давлат маълум соҳа 
бѝйича зарарли чиқиндилар чиқаришнинг мумкин бѝлган ҳажмини аниқлаб, 
уни рухсатнома (лицензия) шаклида аукцион орқали сотади.
Фараз қилайлик, давлат чиқиндиларни 2000 кг дан 1000 кг гача 
туширмоқчи. Бу ҳолда давлат бир килограммдан чиқинди чиқаришга рухсат 
берадиган 1000 та рухсатнома сотади (15.4 - расм). Рухсатнома таклифи эластик 
бѝлмаганлиги учун мувозанат ҳолат Е
1
нуқтада ѝрнатилади. 
Нарх (минг 
сѝм 1 кг 
учун) 
S - MS 
600 
E
2

---

450 
500 
E
1
Рухсатномалар сони ѐки
D = MSB чиқиндилар миқдори,
(кг/бир кунда)
0 900 1000
18.4 – расм. Атроф-муҳитни ифлослашга ҳуқуқни сотилиши 
Е
1
нуқтада бир килограмм чиқинди чиқариш рухсатномаси нархи 500 сѝм. 
Агар атроф-муҳитни муҳофаза қилувчи маҳаллий «яшиллар» ҳаракати 
партияси маҳаллий жойда экологик вазиятни яхшилаш мақсадида 100 та 
рухсатномани сотиб олиб уни сотувдан чиқарса, битта рухсатнома нархи 
кѝтарилиб 600 сѝмга тенг бѝлади. Бу ушбу усулнинг эгилувчан эканлигини 
кѝрсатади. 
ИЖТИМОИЙ НЕЪМАТ 
 
18.1 Бозор иқтисодиѐтида давлатнинг роли 
Соф ижтимоий неъмат – бу барча фуқаролар томонидан, жамоа 
томонидан истеъмол қилинадиган неъмат бѝлиб, ушбу истеъмол алоҳида 
инсоннинг ушбу неъмат учун пул тѝлаши ѐки тѝламаслигига боғлиқ эмас. 
Соф ижтимоий маҳсулот икки хил хусусиятга эга: истеъмол қилишда 
танламаслик ва истеъмолдан ажратилмаслик. Шундай хусусиятга. эга бѝлган 
ижтимоий неъматга армия ва милиция хизмати киради. Истеъмолда 
танланмаслиги хусусияти шуни билдирадики, соф ижтимоий неъматни бир 
киши томонидан истеъмол қилиниши бошқа бир кишининг ушбу неъмат 
истеъмолини камайтирмайди. Бундай неъматлар рақобатдан ҳоли, нима учун 
деганда, қѝшимча истеъмолнинг чекли харажати нолга тенг. 
Истеъмолдан ажратилмаслик хусусияти шундан иборатки, ҳеч бир 
кишига истеъмол қилиш (ҳатто у ушбу истеъмол учун тѝлашдан воз кечса ҳам) 
манн қилинмайди. 
Соф хусусий неъмат – бу шундай неъматки, унинг ҳар бирлиги маълум 
тѝловга сотилади. Соф ижтимоий неъматнинг соф хусусий неъматдан асосий 
фарқи – у бѝлакларга бѝлинмайди ва бѝлакларга бѝлиниб ҳам сотилмайди. Соф 
ижтимоий маҳсулотнинг бѝлакларига нарх белгилаш ҳам мумкин эмас. Соф 
ижтимоий маҳсулотга бѝлган умумий талабни аниқлаш ҳам ѝзига хосдир. Соф 
ижтимоий маҳсулотнинг бѝлакларига нарх белгилаш ҳам мумкин эмас. Соф 
ижтимоий маҳсулотга бѝлган умумий талабни аниқлаш ҳам ѝзига хосдир. Соф 
ижтимоий маҳсулотга бѝлган талаб чизиғи жами маҳсулотнинг чекли 
нафлилигини ифодалайди (16.1. - расм). 
Истеъмолчилар сони қанча бѝлишидан қатъий назар, улар барча соф 
ижтимоий неъматни истеъмол қилади. Лекин, ҳар бир шахс соф ижтимоий 

---

451 
неъматни истеъмол қилишдан ҳар хил наф олади. Соф ижтимоий маҳсулотга 
бѝлган умумий талаб шахслар оладиган чекли ютуқларни (мавжуд ҳажмдан 
оладиган) вертикал бѝйича қѝшиш орқали аниқланади (16.1.-расм). 
Соф хусусий неъматга бѝлган умумий талаб шахсларнинг талаб 
чизиқларини горизонтал бѝйича қѝшиш орқали аниқланади (16.2-расм). 
Р
1
бир бирлиги 
минг сѝм 
60 D = ∑ Q
1
30 
Dc
20
D
Б
10 В
А
16.1 – расм. Соф ижтимоий маҳсулотга талаб 
Р 
Бир бирлиги
учун, минг сѝм 
D = ∑ Q
1
Р 
D
A
D
Б
D
c 
Q 
0 
18.2 – расм. Соф хусусий неъматга бѝлган умумий талаб 
Соф ижтимоий маҳсулотни жамоа бѝлиб истеъмол қилади, лекин биз 
юқорида айтганимиздай ҳар бир шахс бундай истеъмолдан ҳар хил наф кѝради. 
Б шахс А шахсга нисбатан кѝпроқ наф кѝради, С шахс Б шахсга кѝра кѝп наф 

---

452 
олади. Амалда ҳар бир шахснинг қанча наф олганлигини ҳисоблаш қийин. 
Бундай ахборотни олиш ҳам мураккаб. 
Агар истеъмол қилинган соф ижтимоий неъматга ҳар бир шахс ѝзи олган 
чекли ютуғига кѝра пул тѝлаганда эди. олинган наф тѝғрисидаги ахборотни 
яширишга ундайдиган кучли рағбатлантириш пайдо бѝлар эди, ҳамда 
олинадиган нафни даражасини кѝпчилик пасайтиришга ҳаракат қилар эди. 
Ҳақиқатда эса, истеъмолчилар истеъмол қилинган соф ижтимоий 
маҳсулот учун пул тѝлайдими, йѝқми ундан наф олганлиги учун айрим 
ҳолларда ортиқча тѝловларсиз, бепул ушбу неъматларни олишга ҳаракат 
қилади. Ушбу вазият билетсиз муаммосини, яъни «қуѐн» муаммоси номини 
олди. Бу ерда иқтисодий субъектларнинг бозорининг бозор механизми 
ишламайдиган жойларидан фойдаланиб, бошқалар ҳисобидан кѝпроқ ютуққа 
эришишга ҳаракат қилиши назарда тутилди. Билетсиз юрувчи муаммоси 
кѝпроқ катта истеъмолчи жамоа гуруҳларида юзага келади, нима учун деганда, 
бундай гуруҳларда керакли, тѝлиқ ахборотни олиш қийин. Билетсизлар 
муаммосини мавжудлиги соф ижтимоий маҳсулотни ишлаб чиқариш ҳажмини 
унинг самарали ҳажмидан кам бѝлишига олиб келади. Бозор механизми бу 
муаммони ечишга ожиз. Ушбу хатони тузатишда давлатнинг аҳамиятга 
ниҳоятда катта.