O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta

Kimyoviy usul. Plastinkalar reaktivlar bilan purkaladi (purkagich yordamida) va rangli dog‘lar hosil bo‘ladi. Plastinkalardagi dog‘lami yodning bug‘lari bilan ishlash yordamida ham aniqlash mumkin.
Fizikaviy usul. Ba‘zi moddalar o‘z tarkibida xromofor guruhlarni saqlagani uchun UB-nurda tovlanadi (flyuoressensiyalanadi). Agar moddalar tovlanmaydigan bo‘lsa, unda sorbent tayyorlanayotganda flyuoressen indikatori
yoki ZnS qo‘shiladi. Ba‘zida, masalan radioaktiv modda dog‘larini aniqlashda, sorbent qatlamidan erituvchi uchib ketganidan keyin unga fotosezgir plenka yoki qog‘oz yopishtiriladi, ma‘lum vaqt o‘tgandan keyin plenka yoki qog‘ozda radioaktiv moddalarning qora dog‘i hosil bo‘ladi.
YQX usulida sifat tahlilini o‘tkazishda standart moddalardan yoki moddaning R_r qiymatidan foydalaniladi. Dori moddalar tarkibidagi vol birikmalarni aniqlashda bo‘lishi mumkin bo‘lgan yot moddalarning nusxalaridan (guvoh) foydalaniladi.
YQX usulida miqdoriy tahlil olib borishda aniqlanuvchi modda plastinkaga aniq miqdorda tomiziladi. Plastinka xromatografiyalanadi. dog‘lar o‘rni belgilanadi va erituvchilar yordamida sorbent eritilib, tarkibidagi modda miqdori kimyoviy (hajmiy) yoki fizikaviy (SF. FEK) usullar yordamida aniqlanadi (25- rasm).
Ba‘zida moddalar miqdorini xromatografiyalashda hosil bo‘lgan dog‘lar yuzasini hisoblash (densitometriya) orqali ham aniqlanadi.


26-rasm. Sorbentning yupqa qatlamida bajariladigan xromatografiya chizmasi. a—silikagel qatlami bilan qoplangan plastinka; b—plastinkaga eritmani tomizish:
d—plastinkaning xromatografiyalash kamerasidagi holati: e—moddalarning xromatografiya jarayonida ajralishi.

Do‘lana gullari tarkibidagi giperozidning chinligi va miqdorini yupqa qatlam xromatografiyasi usulida aniqlash

Chinligini aniqlash 0,5 g maydalangan xom ashyo 15 minut 5 ml 95% spirtda qaynatiladi. Aralashma sovitilganidan keyin ajratma dekantatsiyalanadi va
―Silufol‖ plastinkasiga(15xl5 sm) mikropipetka yordamida 0,05 ml eritma 1 sm uzunlikda chiziqsimon ko‘rinishda tomiziladi, yoniga nuqta shaklida 0,005 ml 0,1% li giperozidning Davlat standart namunasi (DSN) eritmasidan tomiziladi. Plastinka quritiladi (5 minut) va xloroform-metil spirti (8:2) solingan kameraga joylashtiriladi.
Xromatografiyalash yuqoriga yo‘nalgan usulda olib boriladi. Erituvchilar aralashmasi plastinkaning yuqorisiga yetganida plastinka kameradan olinadi, 2 minut havoda quritiladi va UB-lampa ostida (λ = 300 nm) ko‘riladi.Giperozid
DSN dog‘ining balandligida to‘q-jigar rangdagi chiziq holida dog‘ bo‘lishi kerak. Keyin plastinkaga aluminiy xloridning 5% li spirtli eritmasidan purkaladi va 2—3 minut quritish uskunasida 100-105⁰C da qizdiriladi. Bunda dog‘ UB-nurda ko‘rilganda sariq- yashil bo‘lib tovlanuvchi to‘q sariq rangga bo‘yaladi.
Miqdorini aniqlash 3 mm kattalikda maydalangan 2 g (aniq tortma) o‘simlik xom ashyosi 250 ml hajmli og‘zi mahkam berkiladigan (shlifli) kolbaga solinib, ustiga 100 ml 95% spirt solib ±0,01 g aniqlikda tortiladi. Kolbaning og‘ziga vertikal sovitgich o‘matilib, suv hammomida 1 soat davomida qizdiriladi. Havo haroratigacha sovitilib, kolbaning og‘irligi avvalgisiga (birinchi)siga yetguniga qadar 95% li spirt qo‘shiladi. Kolbadagi aralashma diametri 7 sm, 0,5 sm qalinlikdagi namlangan paxta solingan voronka orqali suziladi (filtrlanadi). Birinchi 30 ml filtrat tashlab yuboriladi, keyingi 50 ml esa tagi yumaloq, og‘zi yaxshi yopiladigan (shlifli) 100 ml hajmli kolbaga solinib, 2—3 ml eritma qolguniga qadar rotorli bug‘latgichda bug‘latiladi. Kolbadagi qoldiq 10 ml li o‘lchov kolbasiga o‘tkaziladi va belgisigacha 95% spirt bilan yetkaziladi, aralashtiriladi va amorf cho‘kma cho‘kishi uchun tindirib qo‘yiladi.
―Silufol‖ (15x15 sm) plastinkaning start chizig‘iga (chetidan 1,5 sm ichida) cho‘kma ustidagi suyuqlikdan 0,08 ml 5 sm uzunlikda chiziqsimon ko‘rinishda tomiziladi. Yoniga0,08 ml 0,1% giperozidning DSN eritmasidan tomiziladi. Plastinka quritiladi va xloroform-metil spirti (8:2) solingan kameraga joylashtiriladi. Erituvchilar aralashmasi plastinkaning chetiga yetganida, plastinka kameradan olinadi, quritiladi va ikkinchi marta qayta xromatografiyalanadi.
Plastinka UB-nuri oqimida ko‘rilib, giperozidning tekshirilayotgan eritma va standart namunadagi dog‘lar o‘mi belgilanadi. Belgilangan dog‘lar va shu dog‘lar kattaligidagi plastinkaning bo‘sh qismi maydalab kesiladi (nazorat tajriba uchun). Plastinkaning kesilgan bo‘lakchalari 50 ml og‘zi mahkam berkitiladigan kolbalarga solinadi, ustiga 10 ml dan dioksan- suv (1:1) aralashmasidan quyib, og‘zi mahkam berkitilib, 1 soat davomida chayqatiladi.
Kolbalardagi aralashma probirkalarga o‘tkaziladi va 1000 ayl/min tezlikda 5 minut davomida sentrifugalanadi. Olingan elyuatlarning optik zichligi spektrofotometrda nazorat tajribasining elyuatiga nisbatan, qalinligi 10 mm bo‘lgan kyuvetalarda, 1=364 nm da o‘lchanadi.
Giperozidning quruq xomashvoganisbatan miqdori foizlardaquyidagi formula yordamida hisobalnadi:
D  m  4000
_{X } 0

0
D  m  (100  W )
Bu yerda D — tekshirilayotgan modda elyuatining optik zichligi;
D₀ — giperozid DSN elyuatining optik zichligi;
m₀ — giperozid DSNning aniq og‘irligi, g; m — xom ashyoning aniq og‘irligi, g;
W — xom ashyoning namligi, %;