O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qəynətə jurt həvəs’n

Məydələp qar jəvəs’.

Jurətdən ketgen kuyovd’n

Achchi p’yəz dəvəs’.

Qəynilerdin tavog‘’,

Tulk’large jem bold’.

Jezde meymən bog‘əndə

Meymən siyi kəm bold’.

Dəstrxəndə jəzdilər,

Kəl pələvd’ əsdilər.

Key’n təyyar əvqətg‘ə

Achch’ p’yəz bəst’lər.

Təmch’ jəvun sel boməs,

Von’mən jer xol boməs.

Von j’l s’yləab bəxsənəm

Kuyov degən yel boməs.

2.Xalq maqollari:

’nt’lganga tכle jər.

Yomonn’ b’r q’l’g‘’ כttuq.

3.Xalq iboralari:

Qכsh’ng bכrm’ deb, koz’ga qərəməsl’k

כdamn’ng ləbz’ həlכl, goshi hərכm

Qirtinga qittə nכn כmכq

4.Sheva so‘zliklari lug‘ati¹:

4.1.Sof leksik – dialektal so‘zlar lug‘atiga misollar:

כpכdə - bobo (Tosh., Namangan v.Chortoq t.)

lכyxorək – chuvalchang (Namangan v.Chortoq t.)

og‘ur – havoncha (Namangan v.Chortoq tumani)

4.2. Etnografik-dialektal so‘zlar lug‘atiga misollar:

tayכq ushtash – yaqin kishi o‘lganda yig‘lash, jasad qabrga qo‘yilgach, tayoqlarni ham go‘r boshida qoldirish odati (Jiz., Shah.)

xudayi // quday – o‘lgan kishiga atab xudoyi qilish (Yakkabog‘ t)

qirq – o‘lganing 37 yoki 39 kuni qilinadigan yig‘in nomi (Sur.,Qash)

jil – o‘lganiga bir yil bo‘lganda qilinadigan odat (Sam.,Jiz.)

4.3. Leksik-fonetik dialektal so‘zlar lug‘atiga misollar:

shahar > sha:ar > sha::r (Shah.)

assalomu alaykum > salam alaykum >salamlaykum

כvuz - og‘iz (Nurota )

Vut, vusma – o‘t, o‘sma (Nurota )

4.4. Leksik-frazeologik dialektal so‘zlar lug‘atiga misollar:

kozi achrmadi – doimo minnat qildi, haqoratladi (Sur.,Qash)

bashi qatti – sog‘lig‘i yaxshi (Sam.,Jiz.)

bash baylavl’ – qizning unashtirilishini anglatadi (Yak., Sam.,Jiz.)

suyuq כyכq – yomon odam, qadam tashlashi bejo bo‘lgan kishi (Qash.)

4.5. Leksik-derivatsion dialektal so‘zlar lug‘atiga misollar:

burtlas kishi – sermo‘ylov kishi

djirchi > djir – (janjal)+ -chi (Xorazim) (o‘g‘.) – janjalkash;

g‘achchaq > g‘ach – (qo‘chqor) + -chaq (QQASSR-o‘zb.) – mard, botir, dovyurak.

bergi > ber + -gi (Mang‘it) – qarz

כchqich > כch – qich (kalit) (Namangan)

chapqi > chap + -qi – poygaga qatnashadigan ot (Sur.)

yur + -mel (QQASSR-o‘g‘.) – tez yuradigan, yurag‘on

quyash+ + - lama – oftobro‘ya; qavir+-ishma – ziyofat.

chege+ -len (QQASSR- o‘zb.)- qumoq

murt+ -las – mo‘ylovdor (chege, murt so‘zlari DLda alohida sof leksik –dialektal so‘zlar sifatida beriladi)

chushirind’ >chushur +-indi (Farg‘ona)-nikoh to‘yi.

4.6. Morfologik-dialektal so‘zlar lug‘atiga misollar:

əpəng’lə - opanglar (Tosh., Sam.)

כtəluv’ //כtəluy’ - otalari (Jiz., Sam.)

həmməl’ys’ - hammalari (Tosh., Qarshi, Namangan)

4.7. Frazeologik-dialektal iboralar lug‘atiga misollar:

uri tamaq – qo‘li egri, yashirincha ovqat yoydigan kishi (Jiz.)

qittinga qitta non olmoq – xasislik ma’nosida (Shah.)

salqi adam – ishni orqaga tashlaydigan, quntsiz odam (Jiz.,Sam.)

dardi bedavכga yo‘liqmoq – ishi yurishmaganga duch kelmoq (Tosh.,Shah.)

5.Hikmatli so‘zlar:

qayrag‘כch qal’n bolsa, yכmg‘’r otməs, כg‘ə-’n’ tכtuv bolsə, xorl’k y’t-məs (Qayrag‘och qalin bo‘lsa, yomg‘ir o‘tmas, og‘a-ini totuv bo‘lsa, xo‘rlik yetmas).

כz gəp’rgən, כz yəngl’shər - oz gapirgan, oz yanglishar) (Tosh., Sam.)

tuqqan tuqqan b’lən tכp’shər - Tuqqan tuqqan bilan topishar (Jiz.)

yכtga balכ yכp’shar - Yotga balo yopishar (Jiz.)

Shu tarzda talabalarimiz amaliyot vaqtida sheva vakillari nutqidan yuqoridagilarga mos holda kamida ellikdan kam bo‘lmagan so‘zlarni yozib olishadi va izohlashadi. Shuningdek, kelin salom, kuyov (kuyכv) salom, yor-yor (yכr-yכr), aytimliq (aytimliq), ya’ni marsiyalar yozib olinadi. Yozilgan matnlarni keyin transkripsiya qilish maqsadga muvofiqdir.

bu:z – muz; di:v – tup (kust, osnovaniye rastaniya) singari so‘zlar; 5)Namangan tip umlautli shevalarga xos bosh-boshum; oq - yeq’p // yeq’p (protekav), chon – chochi (sochi) kabi so‘zlar DLga kiritilmaydi. Lekin umlaut hodisasiga aloqador hozur – hozir; chogun – chovgun; set’sh – sotish (pradaja) kabi so‘zlarni DLda berish kerak; 6)adabiy tilda qo‘llangani uchun shevalardagi savchi//sovch’ – sovchi etnografizmi DLga kiritilmaydi. Lekin uning shevalarda uchray-digan djavchi//djovch’//djovch’; zavdj’//zevcho//yevch’ kabi fonetik variant-larini (bitta so‘z boshida s//dj//z//y undoshlari mosligidek muhim fonetik xususiyatga egaligini, bu sistematik hodisa emasligini hisobga olib) DLga kiritish lozim (rus tili shevalarida bittta fonetik yoki urg‘usi o‘zgargan so‘zlar DLlarga kiritiladi); 7)o‘zbek lahjalari, sheva, dialektali tasnifi uchun asos hisoblanadigan fonetik belgilarga ega bo‘lgan so‘zlar: dag‘ (o‘g‘uz) ~ tav (qipchoq) – tog‘; sollemek (o‘g‘) ~ soylemek (qipch.) – so‘zlamoq; a:dji (o‘g‘.) ~ achchi (qipch.) – achchiq (gor’kiy). Umuman shevalarimizdagi kəryə - qariya, koyeg-kuyov kabi fonetik qiyofasi o‘zgargan so‘zlar hamda lapida – rapida, zələl – zarar singari dialektizmlar DLdan o‘rin olmog‘i lozim.