O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

7.Frazeologik-dialektal iboralar. O‘zbek sheva, dialektlarida mavjud bo‘lgan , adabiy tilda uchraymadigan ykiuchrasi ham ma’noda farqlanadigan frazeologik iboralar, birikmalar bir butun , yaxlit holdagina biror ma’noni, odatda, qo‘shimcha ko‘chma ma’noni anglatadiki, ularni DLda qay tarzda bermoq kerak? Qozoq, boshqird, qoraqalpoq tili shevalariga o‘zi reestr so‘z sifatida berilgan. Tatar, yoqut shevalariga oid lug‘atlarda esa ular bir butun holda berilmay, odatda, undagi birinchi so‘z tariqasida berilgandan keyin frazeologik iboraning o‘zi qayd etilgan.

Demak, ushbu lug‘atlarda ko‘rsatilganidek, shevalardagidek frazeolo-gik dialektal iboralarni DLda ikki xil ko‘rinshda berish mumkin:1)yipsiz boylamoq (QQASSR-o‘zb.) kutarib qo‘ymoq ... 2)yip: yiasiz baylamoq ... DLda bulardan qaysisi bergan ma’qul? Ortiqcha qaytariqlar bo‘lmasligi, tejam-korlik bo‘lishini nazarda tutib, ularni bir butun, yaxlit holda DLga kirtigan ma’qul.

Xullas, o‘zbek sheva, dialektlardagi sof leksik, lekisk-semantik, etnografik, leksik-fonetak (shuningdek , fonematik), leksik-dirivatsion so‘z, terminlarni va frazeologik dialektal iboralarni DLlarda, imkoni boricha, to‘la aks ettirmoq lizim. Quyidagi so‘zlar, terminlar esa DLga kiritilmaydi: 1)adabiy tilda, keng doirada qo‘llanadigan so‘zlar; 2)og‘zaki so‘zlashuv tiliga oid leksika; 3)adabiy tildagi formasiga nisbatan kam fonetik o‘zgarishga uchragan so‘zlar; 4)dialektologik tekshirish ob’ektiga taalluqli bo‘lmagan, boshqa joylardan kelgan, boshqa shevalarni vakillari nutqiga oid so‘zlar; 5)kitobiy uslubiy xos so‘z, terminlar; 6)adabiy tilda mavjud bo‘lgan proffiosonalizmlar va terminologik leksika; 7)umumsheva vakillari nutqi uchun xos bo‘lmagan, individual harakterdagi okkazional (tasodifiy) so‘zlar; 8)varvarazimlar, parnografik so‘zlar; 9)ayrim shaxslar guruhi nutqida qo‘llanadigan argo va jargonlar; 10)yosh bolalar (go‘daklar) tiliga oid so‘zlar; 11)sheva vakillari ma’nosiga tushunmaydigan diniy aqidalarga oid so‘z va iboralar.

Xullas, lug‘atlar tuzish qiyin, lekin savobli ish. Leksikologiya sohasida qilingan ishlar ba’zan unutilishi mumkin, biroq leksikografiya bo‘yicha bajarilgan ishlar – tuzilgan yaxshi lug‘atlar hech qachon unutilmaydi. Shunga ko‘ra, DL tuzuvchilari oldida turgan eng muhim vazifa shevalarimiz-dagi mavjud dialektal so‘zlarni xalqimiz so‘z boyligini o‘ziga xos xazinasi bo‘lgan DLlarda qayd etib, kelgusi avlodlar uchun saqlab qolishdan iborat¹.