O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

5. Leksik-derivatsion dialektal so‘zlar. Adabiy tilda yoki faqat shevalarda mavjud bo‘lgan xilma-xil so‘z yasovchi affikislar shevalardagi so‘zlarga yoki adabiy til va shevalar uchun mushtarak so‘zlarga qo‘shilishi natijasida sheva, dialektlarda adabiy tilda uchramaydigan dialektal so‘zlar vujudga keladiki, ularni “leksik-derivatsion dialektal so‘zlar” deb atagan ma’qul.

O‘zbek shevalarida leksik-deravitsion dialektal so‘zlarning asosan quyidagidek to‘rtta xili mavjud:

1.Adabiy tilda uchramaydigan shevalarga xos so‘zlarga adabiy tildagi affikslarni qo‘shish orqali hosil bo‘lgan dialektal so‘zlar: djirchi < djir – (janjal)+ -chi (Xorazim) (o‘g‘.) – janjalkash; g‘achchaq < g‘ach – (qo‘chqor) + -chaq (QQASSR-o‘zb.) – mard, botir, dov-yurak (yigit).

2.Adabiy tilda ham, shevalarda ham so‘z o‘zagi va yasovchi affikslar mavjud bo‘lsa-da, shevalardagi so‘z yasalishining o‘ziga xos xususiyatlar sababli adabiy tilda uchraydigan so‘zlar: bergi < ber + -gi (Mang‘it) – qarz; chapqi < chap + -qi – poygaga qatnashadigan ot.

3.Adabiy tilda (shevalarda ham) mavjud so‘z o‘zagiga shevalar uchun harakterli affikslarni qo‘shish orqali hosil bo‘lgan dialektal so‘zlar: yur + -mel (QQASSR-o‘g‘.) – tez yuradigan, yurag‘on; quyash+ + - lama – oftobro‘ya; qavir + -ishma – ziyofat.

4.Dialektal so‘z + dialektal affiks: chege+ -len (QQASSR- o‘zb.)- qumoq; murt+ -las – mo‘ylovdor (chege, murt so‘zlari DLda alohida sof leksik–dialektal so‘zlar sifatida beriladi); chushirindi < chushur +-indi – (kelin) tushiri (moq)+ -indi (Farg‘ona)-nikoh to‘yi. Bu xildagi leksik-derivatsion dialektal so‘zlar DLda berilishi va, imkon boricha, izohlar bilan ta’minlanishi kerak.