O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

 Ba’zi bir korpuskulyar nurlarning NBE kattaliklari                                            

Ionlovchi radiatsiya turi 

energiyasi 

NBE 

Rentgen yoki gamma nuri 

(3MeV) 

1 



- zarrachalar 

(3 MeV) 

1 

sekin neytronlar 

 

3 

tez neytronlar 

 

10 

proton va neytronlar 

(0,5-10  MeV) 

10 



- zarrachalar 

 

20 

tezlashtirilgan og‘ir ionlar 

 

20 

 

Shunday  qilib,  radiobiologik  tadqiqotlarda  ECHU  va  NBE  kattaliklari 

turlicha  bo‘lgan  nurlanishlardan  foydalanish  mumkin.  Bunday  tadqiqotlarda 

qo‘lga kiritiladigan ma‘lumotlar radioterapiya va radiodiagnostikada, ob‘ektlarni 

nurlantirishning optimal rejimlarini aniqlashda ham katta ahamiyatga ega. 

 

---

 

24 

2.3. Dozimetrlar 

 

Nurlanishlar  dozasi  dozimetr  deb  ataluvchi  asboblarda  o‘lchanadi.  U 

yadroviy  zarralarni  qayd  qiluvchi  asbobdir.  Konstruktiv  jihatdan  dozimetrlar 

yadroviy  nurlanish  detektori  va  o‘lchagich  qurilmalaridan  iborat.  Odatda  ular 

doza  yoki  doza  quvvati  birliklarida  darajalanadi.  Ba‘zi  hollarda  berilgan  doza 

quvvatining oshirilganini signalizatsiyalash ham nazarda tutiladi. 

Detektorlarning  turlariga  ko‘ra  dozimetrlarni  ionizatsion,  lyuminessent, 

yarim o‘tkazgichli, fotodozimetrlar va boshqalarga ajratadilar. 

Dozimetrlar  birorta  ma‘lum  nurlanishni  registratsiyalashga  moslantirilib 

yasalgan bo‘lishi mumkin. 

Rentgen  va 



-  nurlanishning  ekspozitsion  dozasini  yoki  uning  quvvatini 

o‘lchashga  moslangan  dozimetrlarga  rentgenometrlar  deyiladi.  Odatda  ularda 

detektor  sifatida  ionizatsion  kamera  xizmat  qiladi.  Kamera  zanjiridan  ´tuvchi 

zaryad ekspozitsion dozaga, tok esa uning quvvatiga proporsionaldir. 

Yutilgan  dozani  o‘lchaydigan  dozimetrik  asboblarga  DRG-0,5  M,  DKS-

0,4,  «Bella»  kabilar  kirishi  mumkin.  Bulardan  tashqari  individual  dozimetrlar 

ham  mavjud.  Bunday  dozimetrlarga  DK-0,2  ni  misol  qilib  ko‘rsatish  mumkin. 

har  bir  individual  dozimetr  oldindan  zaryadlangan  silindrik  ionizatsion 

kameradan  tashkil  topgan.  Ionlanish  natijasida  kamera  razryadlanadi,  buni 

kamera  ichiga  montaj  qilingan  elektrometr  yordamida  qayd  qilinadi.  Uning 

ko‘rsatishlari ionlovchi nurlanishning ekspozitsion dozasiga bog‘liq.  

Dozimetrlarga  o‘ziga  xos  bir  necha  talablar  qo‘yiladi.  Birinchidan, 

dozimetr  alohida  zarrani  emas,  to‘liq  zarralar  oqimini  qayd  qilishi  zarur. 

Ikkinchidan,  dozimetr  yadroviy  zarralar  oqimi  xarakteristikalaridan  faqatgina 

dozani  o‘lchashi  kerak.  Uchinchidan,  aniq  dozimetrik  o‘lchash  uchun 

moddadagi  yadroviynurlanishning  yutilgan  energiyasi  modda  va  nurlanish 

turiga, shuningdek, nurlanish energiyasiga bog‘liq bo‘lishi kerak. Dozimetrning 

---

 

25 

asosiy  ishchi  qismini  ionizasion  kamera,  gazorazryad  sanagich,  fotoplyonkalar 

va stsintilyatorlar tashkil qiladi. 

Dozimetrlar 6 turga bo’linadi:  

1. 

Tashqi nurlanish dozasini o‘lchovchi dozimetrlar; 

2. 

α- va β- zarralar oqimini o‘lchovchi dozimetrlar; 

3. 

Inson yutgan dozani o‘lchovchi cho‘ntak dozimetrlari; 

4. 

Havoni  radioaktiv  gaz  va  aerozollar  bilan  ifloslanganligini 

o‘lchovchi dozimetrlar; 

5. 

Suv  va  oziq-ovqt  mahsulotlarining  radioaktivligini  o‘lchovchi 

dozimetrlar; 

6. 

Havoning tashqi nurlanishini o‘lchovchi dozimetrlar; 

Birinchi uchta dozimetrlardan keng foydalaniladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

26