O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

Doza birliklari kattaliklari 

 

Ko‘payt- 

ma 

Qo‘shimcha 

 

Ko‘payt-

ma 

 

Qo‘shimcha 

Nom-

la- 

nishi 

Belgilanishi 

Nomla- 

nishi 

Belgilanishi 

xalqaro  ruscha 

 

xalqaro  ruscha 

10

18 

eksa 

E 

E 

10

-1

 

detsi 

d 

d 

10

15 

peta 

P 

P 

10

-2 

santi 

c 

s 

10

12 

tera 

T 

T 

10

-3 

milli 

m 

m 

10

9 

giga 

G 

G 

10

-6 

mikro 

M 

mk 

10

6 

mega 

M 

M 

10

-9 

nano 

n 

n 

10

3

 

kilo 

k 

K 

10

-12 

piko 

p 

p 

10

2 

gekto 

h 

G 

10

-15 

fekto 

f 

f 

10

1 

deka 

da 

Da 

10

-18 

atto 

a 

a 

 

Yuqorida keltirilgan birliklar SI tizimida keltirilgan bo‘lib, hisoblashlarda 

ko‘pincha boshqa birliklar  - rentgen, rad, kyuri va boshqalar qo‘llanib kelingan. 

Yuqoridagi  jadval(2-,  3-jadval)larda  hozirda  SI  tizimida  mavjud  bo‘lgan 

birliklar  orasidagi  bog‘lanish  hamda  asosiy  radioaktiv  kattaliklarni  hisoblash 

usullari keltirilgan. 

Energiyaning  chiziqli  uzatilishi  va  nisbiy  biologik  effektivlik.Yuqorida 

ta‘kidlanganidek,  ionlantiruvchi  nurlarning  ion  hosil  qilish  qobiliyati  yutilgan 

nur dozasiga bog‘liq. Ammo, tadqiqot natijalariga ko‘ra bir xil dozaga ega har 

xil tabiatli nurlar moddaga ta‘sir ettirilganda, keltirib chiqaradigan effekt har xil 

bo‘lib  chiqadi.  Masalan,  hujayralar  populyasiyasi  energiyasi  4  –  6  Gr 



-

zarrachalar  bilan  nurlantirilganda  ularning  99,9%  qirilib  ketgan.  Hujayralar 

populyasiyasi  shu  xil  dozadagi  rentgen  yoki 



-nurlar  bilan  nurlantirilganda, 

ularning  faqat  20-30%  nobud  bo‘lgan.  Demak,  nur  effektivligini  baholashda 

yutilgan  nur  dozasi  effekt  ko‘rsatgichi  bo‘la  olmaydi.  Ionlantiruvchi  nurlar 

effektivligi jihatidan o‘zaro farqlanadi. 

---

 

22 

Ionlantiruvchi  nurlarni  effektivlik  ko‘rsatkichi  bo‘yicha  farqlantirish 

maqsadida    effektivlikning  sifatiy  o‘lchov  birligi  qilib,  ionlantiruvchi  nur 

energiyasining  masofa  birligidagi  differensial  yo‘qotilishi  –  energiyaning 

chiziqli uzatilishi – ECHU (yoki LPE) kattaligi (L) qabul qilingan. 

 

mkm.

masofasi,

tgan

o'

bosib

ng

zarrachani

keV

,

energiyasi

uzatgan

moddaga

yutuvchi

ng

zarrachani

L



 

ECHUning  modda  zichligi  (



)  ga  bo‘lgan  nisbati  (L/



)  moddaning  nur 

tormozlash  xossasini  ifodalab,  u  ham  ECHU  birliklarida  (keVSm

-2

.g

-1

)  da 

o‘lchanadi. 

       ECHU  kattaligi, o‘z  navbatida, zarrachalar  tezligi va  zarrachalardagi 

zaryad  miqdoriga  bog‘liq.  Bir  xil  tezlikka  ega  bir  zaryadli  ionlarning  ECHU 

kattaligi shu xil tezlikka ega ko‘p zaryadli ionlarning ECHU kattaligidan kichik. 

Chunki  dE  /dx      dir.  Ikkinchi  tomondan,  ECHU  zarrachalar  tezligining 

kvadratiga  tekari  proporsional.  Zarrachaning  modda  ichidagi  tezligi  kamaygani 

sari  hosil bo‘ladigan ionlar soni orta boradi. Zarrachaning ECHU kattaligidan 

foydalanib, uning o’rtacha ionlash zichligini (O‘IZ) topish mumkin. Ya‘ni: 

                               

34

ECHU

IZ

O'



 

Bu erda 34 havoda bir juft ion hosil qilish uchun talab etiladigan energiya. 

Quyidagi  jadvalda  zaryadli  zarrachalar  energiyasi    ECHU  va  O‘IZ 

kattaliklariaro aloqasi ko‘rsatilgan (6-jadval). 

2.4-jadval