O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomli jizzax davlat pedagogika instituti

 

2.2. Nurlanish dozasi va uning birliklari 

 

 Radioaktivlikni har xil bekkerel, kyuri, rentgen, rezerford, grey,  zivert  va 

boshka birliklarda, radiatsiya quvvatini esa o‘sha birliklarni vaqt birligi (s, soat, 

kun,  hafta,  oy,  yil)  ga  nisbati  bilan  o‘lchanadi.  Bu  birliklardan  asosiylari  va 

ko‘proq foydalaniladiganlari keltiramiz. 

2.2-jadval 

Radiatsion biologiyada qo’llanuvchi asosiy fizik kattaliklar 

va ularning birliklari 

 

Fizik kattalik 

Birlik, nomlanishi va belgilanishi 

Birliklar o‘rtasidagi 

bog‘liqlik 

Tizimdan 

tashqari 

SI da 

Tizimdan 

tashqarida va           

SI da 

SI da va tizimdan 

tashqari 

Radioaktiv 

manbadagi 

nuklid faolligi 

 

Kyuri 

(Ci,Ки) 

 

Bekkerel 

 (Bq, Бк) 

 

1 Ки=3,7х10

10 

Бк 

 

1 Бк=2,7х10

-1 

Ки 

Ekspozision 

doza 

Rentgen 

(R, Р) 

Kulon/kg  

(C/kg, Кл/кг) 

1Р=2,58х10

-4 

Кл/кг 

1 Кл/кг=3876 Р 

Ekspozitsion 

doza kuchlanishi 

Rentgen/sekund 

(R/s, Р/с) 

Amper/kg 

 (A/kg, А/кг) 

1Р/с=2,58х10

-4 

А/кг 

1А/кг=3876 Р/с 

Yutilgan 

nur 

dozasi  

Rad (rad, рад) 

Grey  

(Gy, Гр) 

1рад=0,01Гр 

1Гр=100 рад 

Yutilgan 

nur 

dozasi 

kuchlanishi 

Rad/sekund 

(rad/s, рад/с) 

Grey/sekund 

(Gy/s,Гр/с) 

1рад/с=0,01Гр/c 

1Гр/с=100рад/с 

Integral 

nur 

dozasi 

Rad∙gramm 

(rad∙g,рад∙г) 

Joul 

(J,Ж) 

1рад∙г=10

-5

Ж 

1Ж=10

5

 рад∙г

 

Ekvivalent doza 

Ber (rem,бер) 

Zivert (Sv,Зв) 

1бер=0,01 Зв 

1 Зв=100 бер 

Ekvivalent  doza 

kuchlanish 

Ber/sekund 

(rem/s,бэр/с) 

Zivert/sekund 

(Sv,sЗв/с) 

1бэр/с=0,01Зв/с 

 

1Зв/с=100бэр/с 

 

Ob‘ektga  ionlantiruvchi  nur  ta‘sir  ettirish  uchun  u  ma‘lum  bir  fursatga 

ionlantiruvchi nur ta‘siridagi nurlanish maydoni deb ataladigan fazoga kiritiladi. 

---

 

17 

 Nur  maydoni  muhitning  har  bir  nuqtasiga  qancha  zarracha  (yoki  foton), 

foton qanday energiya va qaysi yo‘nalishda kelib tushishi bilan xarakterlanadi. 

Odatda,  nur  maydonining  havo  yoki  boshqa  bir  muhitda  yuzaga  kelishi 

munosabati  bilan    zarrachalar  yoki  fotonlarning  atom  yoki  molekulalar  bilan 

ta‘sirlashishi  natijasida,  ularning  energiyasi  va  yo‘nalishi  o‘zgaradi.  Demak, 

nurni tavsiflash qiyin masala. 

Xalqaro  birliklar  sistemasi  (SI)  da  aktivlik  birligi  sifatida  bekkerel 

(Bk  B)  olingan.  1  Bk  aktivlik  1  sekundda  1  ta  yemirilishga  to‘g‘ri  keladi 

Ammo amaliy dozimetriyada va radiatsiya fizikasida ko‘pincha  boshqa birlik – 

Kyuri  (Ki, C) ishlatidadi. Kyuri bir bekkereldan 37 milliard marta katta:  

1Ki~3,7-10

10

  Bk  Aktivlik  birligi  uchun  mazkur  sonning  olinyshi  bejiz 

emas.  Gap  shundaki,  radioaktiv  yemirilish  qonunlarini  o‘rganishda  dastlabki 

element  bo‘lgan  radiy-226  ning  1  gramida  1  sekundda  xuddi  ana  shuncha 

yemirilish  yuz  beradi.  yemirilish  tufayli  moddaning  radioaktiv  atomlarining 

miqdori vaqt o‘tishi bilan kamayadi. Shunga ko‘ra mos  ravishda  aktivlik  ham 

pasayadi. 

Nurlanish  darajasini  yana  rad  birliklarida  ham  o‘lchanadi.  Rad  — 

nurlanishning  yutilish  miqdorini  ko‘rsatadi.  1  rad  nurlanishda  modda 

(masalan,  odam  tana)sining  har  bir  kilogramm  0,01  J  yoki  1  g  massa  100 

erg energiya yutadi. 

Odatdagi  hisoblashlar  uchun  rentgen, ber,  rad  birliklarini  o‘zaro  bir  xil 

teng deb qabul qilish mumkin: 1 rentgen~1 ber~1 rad. 

 Tirik  organizmlarga  nurlanishlarning  ta‘siri  nurlanish  dozasi  bilan 

xarakterlanadi. Yutililgan nurlanish dozasi D  deb, yutilgan ionlovchi nurlanish 

energiyasi E ning nurlanilayotgan modda massasi m ga nisbatiga aytiladi:  

m

E

D



 

---

 

18 

Bu  erda  E  -hajmga  uzatilgan  o‘rtacha  energiya,  m  -  o‘sha  hajmdagi 

modda massasi. 

SI  birliklar  sistemasida  yutililgan  nurlanish  dozasi  grey  hisobida  

o‘lchanadi  (qisqacha:  Gr).  1  Gr  nurlanilayotgan  1  kg  massali  moddaga  1  J 

ionlovchi nurlanish energiyasi uzatilganda yutilgan nurlanish dozasiga teng: 

kg

J

Gr

1

1



 

Ilgarigi  vaqtlarda  radiatsiyaning  yutilgan  nurlanish  dozasi  sifatida  

moddaning har gramm massasi yutgan, 100 erg ga teng doza – rad. qo‘llanilgan. 

O‘sha  raddan  yutilgan  energiya  o‘lchov  birligi  Gr  ga  o‘tish  quyidagi  tarzda 

amalga oshiriladi: 

1 rad = 10

-2  

Gr = 0,01 J/kg 

Tirik  organizmlar  yutadigan  nurlanish  dozasiga  ekvivalent  doza  deyiladi. 

U  nurlanishning  biologic  ta‘siriga  qarab  baholanadi.  Si  sistemasida  ekvivalent 

doza J/kg birliklarda o‘lchanadi. Amalda esa ushbu sistemaga kirmaydigan  ber 

(rentgenning  biologik  ekvivalenti)  birligi  keng  qo‘llaniladi.  1R  ga  ekvivalent 

bo‘lgan tirik organizmlar yutgan doza 1 ber deyiladi: 

1 ber = 10

-2

 J/kg 

Hozirgi  vaqtda  ekvivalent  doza  Zivertlarda  (Zv)  o‘lchanadi.  U  nisbiy 

biologik  effektivlik  1  ga  teng  bo‘lgandagi  1  Gr  yutilgan  dozaga  mos  keladi. 

Zivert bilan ber quyidagicha bog‘langan: 1 Zv = 100 ber 

1  Zv  -  nurning  shunday  bir  dozasidirki,  uning  ta‘sirida  ob‘ektda  kelib 

chiqadigan  effekt,  1Gr  ga  teng  rentgen  yoki  gamma  nuri  yutilganda  yuzaga 

keladigan  effektga  ekvivalent  bo‘lib,  u  1  Zv  =  1  J*kg

.-1 

dir.  Ekvivalent  doza 

tushunchasi  shartli  xarakterga  ega  bo‘lib,  u  nur  sifati  haqidagi  murakkab 

tushunchani soddalashtirish  maqsadida  kiritilgan.  Nurlanishning biologic ta‘siri 

ekvivalent  dozadan  tashqari  zarralarning  energiyasiga  ham  bog‘liq  bo‘ladi. 

Masalan,  bir  xil  dozali  γ-nurlanish,  rentgen  nurlanishi  va  neytronlarning 

biologik ta‘sirlari har xil bo‘ladi. 

---

 

19 

Ekspozision  doza.  (D

eksp

).Nurlanish  manbaing  geometric  o‘lchami  va 

xossalariga  bog‘liq  bo‘lib,  zarra  energiyasi  va  uchun  bir  xil  bo‘lgan  nurlanish 

dozasi  ekspozision  doza  deyiladi.    Boshqacha  qilib  aytganda,  ekspozision  doza 

nurlanishning  sifatiy  xarakteristikasi  bo‘lib,  ob‘ekt  tabiatiga  bog‘liq  emas.  

Ekspozision  doza  nurlanishning  ionlash  ta‘siri  o‘lchov  birligi  sifatida, 

kulon/kilogramm (Kl•kg

-1

) larda o‘lchanadi.  

Kl•kg

-1 

-  bu  rentgen  yoki  gamma  nurlanishining  shunday  bir  miqdoriki, 

uning  ta‘sirida  1  kg  quruq  atmosfera  havosida  1Kl  ga  teng  musbat  va  manfiy 

ishorali elektr zaryadlari hosil bo‘ladi.  

Ekspozision  doza  o‘lchov  birligi  sifatida  o‘lchov  birliklari  sistemasiga 

kiritilmagan rentgen (R) ham keng qo‘llaniladi. 

1 kub santimetr havoda 2,08-10

9

 (yoki 1 g havoda 1,61 • 10'

2

) juft ion 

hosil qilgan rentgen (yoki gamma) nurlar dozasi 1 rentgen deb ataladi. 

 Bu  birlik  rentgen  nurlanishi  va  γ-nurlanishlarning  ionlash  qobiliyatining 

o‘lchamidir.  Agar  0

0

C  temperatura  va  760mm.  simob  ustuni  bosimida  1  sm

3

 

quruq  havoda  hosil  qilingan  har  bir  ishorali  ionlar  yig‘indi  zaryadi  alohida 

olinganda 3 · 10

-10

 Kl ga teng bo‘lsa, shunda nurlanish dozasi bir rentgen (1 R) 

ga  teng  bo‘ladi.  Hosil  bo‘lgan  ionlar  soni  moddaning  yutilgan  energiyasiga 

bog‘liq.  Amaliy  dozimetriyada  1  R  ni  taxminan  0,01  Gr  yutilgan  nurlanish 

dozasiga ekvivalent deb oilish mumkin.  

 

Har qanday nurlanishning 1 rentgen dozasini biologik ta‘siriga teng ta‘sir 

ko‘rsatuvchi  miqdori    1  ber  yoki  rentgenning  1  biologik  ekvivalenta  deb 

ataladi. 

Birlik  vaqt  ichidagi  nurlanish  dozasi  nurlanish  dozasi  quvvati  (yutilga 

doza quvvati) deyiladi: 

N = D/t 

Doza  quvvatining  birligi  qilib  Gr/s  olingan.  1  s  ichida  nurlantirilayotgan 

moddaning yutishi mumkin bo‘lgan 1 Gr doza nurlanishga (1G/s) doza quvvati 

deyiladi.  

---

 

20 

Effektiv  ekvivalent  doza.  Ushbu  doza  turli  to‘qimalarning  nurlanishga 

bo‘lgan  ta‘siri  ifodalovchi  koeffisient  bilan  ekvivalent  doza  o‘rtasidagi 

ko‘paytmaga  teng  bo‘lib,  bu  biologik  xavf  koeffisienti  insonning  turli  to‘qima 

va organlari uchun turlicha ko‘rsatkichga ega: 

       qizil ilik – 0,12 

       suyak ko‘migi – 0,03 

       qalqonsimon bez – 0,03 

       sut bezi – 0,15 

       o‘pkalar – 0,12 

       tuxumdon yoki urug‘donlar – 0,25 

       boshqa to‘qimalar – 0,3 

       bir butun organizm – 1,00  

Ushbu doza  ham zivertlarda   o‘lchanadi. 

Rentgen nurlari yoki γ-kvantlardan boshqa zarralar hosil qilgan nurlanish 

dozasi  FER  (rentgenning  fizik  ekvivalenti)  birligida  o‘lchanadi.  Normal 

sharoitdagi  1  sm

3

  quruq  havoda  2,08٠10

3

ta  ionlar  juftini  hosil  qiluvchi 

eksposision  doza  1fer  deyiladi.  1  fer  doza  yutilgan  1  g  havoda  0,00838  J 

energiya  ajralib  chiqsa,  inson  organizmida  shunday  doza  yutilganda  0,0093  J 

energiya  ajralib  chiqadi.  Bu  energiya  miqdori  0,01  J  ga  shunchalik  yaqinki, 

dozimetrik  hisoblashlarda  1  fer  va  1  rad  kattaliklarni  taxminan  bir-biriga  teng 

deb hisoblash mumkin. 

 

 

 

 

 

 

---

 

21 

2.3-jadval