O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta maxsus

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                           

5

 Rossiya Federatsiyasi Soliq Kodeksi//16.07.2001 god 

 

---

 

77 

10-Mavzu. Soliq nazoratini erkinlashtirish va 

takomillashtirish masalalari 

 

1.  Soliq nazoratini erkinlashtirish.  

2.  Soliq nazoratini takomillashtirish. 

So'nggi  vaqtlarda  respublikamiz  hukumati  tomonidan  tadbirkorlik  sub'ektlari 

faoliyatini nazorat qilishni va moliyaviy jazolarni qo'llashni erkinlashtirish borasida 

tadbirkorlikni  rivojlantirish  jihatidan  juda  ahamiyatli  qarorlar  qabul  qilinmoqda. 

Yangi  soliq  kodeksining  qabul  qilinishi  bilan  tadbirkorlik  sub'ektlarini 

rag'batlantirish  nuqtai  nazaridan  yana  bu  sohada  bir  qancha  muhim 

o'zgartirishlar  kiritish  rejalashtirilmoqda. Bunday  muhim  ijobiy  o'zgarishlarning 

asosiylari quyidagilardir: 

-rejali  tekshirishlar  kichik  korxona  va  mikrofirmalarlar,  fermer  xo'jaliklarida  4 

yilda  bir  marta;  boshqa  tadbirkorlik  sub'ektlarida  esa  3  yilda  bir  marta  amalga 

oshiriladi; 

- agar  tadbirkorlik  sub'ektlari  soliq  organlari  tekshirishi  natijalari  

bo'yicha  ko'rsatmalarni  bajarsa,  o'z  ixtiyorlari  bilan  o'z  vaqtida  va  

to'liq    penya      bilan    birgalikda      byudjetga      to'lansa      ularga      nisbatan 

moliyaviy        jazolar        qo'llanilmaydi        (bu        qoida        yakka        tartibdagi 

tadbirkorlarga ham tegishli); 

-  shuningdek,  tadbirkorlik  sub'ekti  ishi  xo'jalik  sudiga  oshirilgan 

taqdirda  ham    ular  bir    oy    ichida    o'z    ixtiyorlari    bilan    qo'shimcha  

hisoblangan  to'lovlarni  va  penyani  to'langan  taqdirda  ham  moliyaviy 

jarimalardan ozod qilinadi; 

- kichik  biznes  sub'ektlari  davlat  ro'yxatidan  o'tganidan  So'ng  ikki  

yil  davomida  moliyaviy  xo'jalik  faoliyatini  rejali  tekshirishlaridan  ozod 

qilinadi; 

Moliyaviy  jazolarning  qo'llanilmasligi  bu  tadbirkorlar  uch un  nihoyatda 

muhim  imtiyoz  ekanligini  ta'kidlab  qtish  joiz.  Bunda  ular  o'zlarining  haq 

ekanliklariga  ishongan  hollardagina  o'z  ixtiyorlari  bilan  qo'shimcha  summalarni 

to'lamasliklari mumkin. 

Xo'jalik  sudiga  bo'ladigan  ko'plab  asossiz  murojaatlarning  oldini  olish 

maqsadida  xo'jalik  sub'ektiga  davlat  organining  noto'g'ri  (noqonuniy)  qarori 

yoki harakati (harakatsizligi) tufayli etkazilgan zarar va  ish  ko'rib  chiqilgani  uchun 

to'lanadigan  davlat  boji  sud  qaroriga  asosan  to'liq  hajmda  bevosita  shu  organ 

tomonidan,  birinchi  navbatda,  byudjetdan  tashqari  fondlar  hisobidan  qoplanadi. 

Kqrilgan  zararni  qoplash  nazorat  organi  mansabdor  shaxslariga  yuklatilishi  ham 

nazarda tutiladi. Bu holat o'zining haqligiga to'la ishonch hosil qilgandagina sudga 

murojaat qilishga undaydi. 

---

 

78 

Xo'jalik  sub'ektlarini  tekshirishlar  sonini  keskin  kamaytirish,  nazorat  organlari 

mansabdor  shaxslarining  noqonuniy  tekshirishlar  uchun  javobgarligini  (jinoiy 

javobgarlikkacha) kuchaytirish choralarini ishlab chiqilmoqda. 

O'zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2005  yil  24-iyunda-gi  «Tadbirkorlik 

sub'ektlarini  xo'jalik  huquqbuzarliklari  yuzasidan  moliyaviy  javobgarligini 

liberalizatsiyalash to'g'risida»gi 3622-sonli Farmonida quyidagilar belgilab berilgan: 

1.  Tadbirkorlik      sub'ektlari      tomonidan      birlamchi      sodir      etilgan, 

shuningdek,  qasddan  sodir  etilmagan  va  kam  miqdordagi  hamda  Davlat 

byudjeti  va  maqsadli  fondlariga  tushumlarni  kamayishiga  olib  kelmagan 

huquqbuzarliklar 

yuzasidan 

mansabdor 

shaxslarga 

nisbatan 

va 

ma'muriy 

javobgarlik choralari qo'llanishi va sud idoralariga murojaat etilmasligi; 

2.  Ish      sud      organlariga      oshirilgan      holda,      tadbirkorlik      sub'ek-ti 

tomonidan  amalga  oshirilgan  soliq,  yig'im  va  boshqa  majburiy  to'lovlar 

yuzasidan 

huquqbuzarlik 

summasi, 

shuningdek 

ushbu 

huquq buzarlik 

oqibatlari  (shu  hisobdan  penyalar)  bir  oy  davomida  ixtiyoriy  holda  

qoplansa, moliyaviy jarimalardan ozod etiladi; 

Bundan tashqari ushbu Farmonda quyidagilar tasdiqlangan: 

•  qo'shimcha    hisoblangan      soliq,      yig'im,      majburiy    to'lovlar    va 

moliyaviy 

jarimalar 

summasi 

tadbirkorlik 

sub'ektining 

joriy 

aktivlari  

summasining  20%  dan  oshgan  taqdirda,  ushbu  summa  6  oy  davomida 

bo'lib to'lanishiga ruxsat beriladi; 

•  soliq,  yig'im  va  boshqa  to'lovlarni  kam  to'lanishiga  olib  kelgan 

huquqbuzarliklar 

yuzasidan 

moliyaviy 

jarimalar 

faqat 

penya 

qo'llanishi 

shaklida 

amalga 

oshirilishi 

mumkin 

(bunda 

realizatsiyadan 

tushgan  

tushumlarni  yashirish  va  kirim  qilinmagan  tovarlarni  saqlash  holatlari 

mustasno); 

•  qonun  hujjatlaridagi  barcha  noaniqliklar  soliq  to'lovchi  foydasiga 

hal qilinadi; 

•  soliq  to'lovchi  tomonidan  sud  idoralariga  berilgan  da'vo  arizalari 

soliq  tekshiruvlari  natijasida  qabul  qilingan  qarorni  ijrosini  to'xtatib  

turilishiga asos hisoblanadi; 

•  soliq,      yig'im    va    boshqa    majburiy      to'lovlar      amalga      oshirish 

muddatini 

kechiktirganlik 

uchun 

0,05% 

miqdorda 

penya 

qo'llaniladi.  

Bunda  hisoblangan  penya  miqdori  soliq,  yig'im  va  boshqa  majburiy  

to'lovlar bo'yicha qarzdorlik summasidan oshmasligi lozim. 

Shuningdek, Prezidentning 2005 yil  14-iyundagi «Tadbirkorlik  sub'ektlari      

huquqlarining      himoya      qilish      tizimini      yanada takomillashtirish chora-

tadbirlari»  to'g'risidagi  3612-sonli  Farmonida  tadbirkorlik  sub'ektlarini  moliyaviy-

xo'jalik faoliyatini tekshirish tartibi, nazorat qiluvchi idoralar va ulaming mansabdor 

shaxslari  javobgarligi, ko'riladigan  jazo  choralarini  belgilovchi  idoralar  va  ularning 

---

 

79 

vakolati darajalari belgilab berilgan. 

Joylarga borib hujjatli tekshirishlar natijali bo'lishi uchun bunday  tekshirishlarni 

o'tkazish uchun tanlov to'g'ri amalga oshirilishi, soliq inspektorining malakasi etarli 

bo'lishi,  soliq  organida  tekshirishning  natijali  bo'lishini  ta'minlaydigan  tegishli 

ma'lumotlar  bo'lishi  (tqplanishi)  lozim.  Soliq  tekshiruvchilari  eng  ko'p 

qo'shimcha  hisoblanadigan  summalarni  undiradigan  soliq  to'lovchilar  guruhlariga 

jqnatilishi  choralari  ko'rilishi  lozim.  Bu  esa  tekshirish  o'tkazilishi  lozim  bo'lgan 

to'lovchilarni  tanlash  mezonlarini  ishlab  chiqishni  talab  qiladi.  Shuningdek, 

o'tkazilgan  soliq  tekshiruvlarining  natijalari  hisobini  yuritish  va  uning 

samaradorligini baholash hamda kuzatib borish lozim. 

Joylarga  borib  tekshirish  natijalari  o'rtacha  20%  qo'shimcha  soliq  hisoblarini 

keltiradi.  (amaliy  ma'lumot)  Soliq  nazorati  awalo,  soliq  to'lovchilarning  qonunga 

bo'ysunish  ko'nikmasini  tarbiyalashi  hamda  soliq  to'lovchilarda  soliq  ob'ektlarini 

yashirishdan ko'ra uni vaqtida va to'liq to'lash to'g'riroq ekanligini anglatishi kerak. 

Soliq  nazorati  soliq  to'lovchining  uch  yillik  moliyaviy  xo'jalik  faoliyatini  qamrab 

oladi.  Barcha  korxonalarni  to'liq  tekshirishning  imkoni  bo'lmaganligi  sababli 

joylarga borib tekshirish uchun soliq to'lovchilarni tanlash juda dolzarb masaladir. 

Tanlashning eng oddiy usuli - tasodifly tanlashdir. Odatda, bunday tekshirishlar 

soliqni  yashirish,  soliq  to'lashdan  bo'yin  tovlash  hollari,  bunday  holat  eng  ko'p 

qanday soliq to'lovchilar guruhlariga tegishli ekanligi to'g'risidagi ma'lumotga ega 

bo'lish  va  xulosalar  chiqarish  uchun  olib  boriladi.  Bunday  tekshirish  natijalariga 

asoslanib  qo'shimcha  summalar  hisoblanishi  mumkin  bo'lgan  soliq  to'lovchilar 

tanlanadi.  Bundan  tashqari  tashqi  ma'lumotlardan,  shu  jumladan,  ishonch  telefoni 

orqali  kelgan  ma'lumotlardan  ham  foydalaniladi.  Bu  asosan  rejadan  tashqari 

tekshirishlarga sabab bo'ladi. 

Soliq  nazoratining  asosiy  qismi  soliqdan  qochish  imkoniyati  ko'p  bo'lgan 

sohalarga (savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat korxonalari), yirik soliq 

to'lovchilar - soliq tushumlarining asosiy qismini to'lovchilarga qaratilmoqda. 

Soliqqa      tortishning      yuqoriligi      va      soliq    tushumlari      rejasining 

bajarilishining   talab   qilinishi   ayrim   hollarda   soliq   inspektorlari  tomonidan 

qo'shimcha tushumlarni undirishni zarur qilib qo'yish  hollarining ham amaliyotda 

mavjudligini  e'tiborga  olish  zarur.  Soliq  organlari  tomonidan  nazorat  o'tkazish 

natijalariga  ko'ra,  korxona  faoliyatini  tubdan  o'zgartirib  yuboradigan  jarimalarni 

(masalan  korxona  faoliyatini  tqxtatish,  tugatish,  litsenziyalarni  bekor  qilish, 

tovarlarni  oborotdan  chiqarish,  bankdagi  hisob  raqamini  hibsga  olish,  yirik 

jarimalarni  qo'yish)  qo'llash  vakolatini  sud  organlariga  berish  masalasini 

ко'rib chiqish maqsadga muvoflq. Bu holat bir tomondan  noqonuniy harakatlarning 

oldini  oladi,  ikkinchi  tomondan,  moliyaviy  mablag'lar,  resurslarning  tadbirkorlar 

ixtiyoridan  byudjetga  noto'g'ri  o'tkazilishining  oldini  oladi.  Yuqori  jarimalar 

korxonalar  faoliyatining  tqxtashiga  va  byudjet  daromadi  manbaining  tugashiga 

olib keladi. Buning natijasida byudjet ko'proq zarar ko'radi. 

---

 

80 

Joylarga  borib  soliq  nazoratini  o'tkazishdagi  eng  katta  muammo  bu  korxonalar 

tomonidan  ikki  xil  buxgalteriya  hisobining  yuritilishidir.  Birinchisi  o'zi  uchun, 

ikkinchisi  soliq  organlari  uchun.  Yashirilgan  soliq  ob'ektlarini  topish  soliq  organlari 

xodimlaridan nihoyatda katta bilim va tajriba talab qilinadi. 

Soliq  nazorati  sohasidagi  muammolardan  biri  soliq  to'lovchilarni  ro'yxatdan 

o'tkazish  bilan  bog'liq.  «Qayd  qilingan  manzil»  tushunchasining  tartibga 

olinmaganligi, hamda noqonuniy faoliyat boshlagani uchun jazoning kuchli emasligi 

turli soliqdan qochish uchun turli qonunbuzarliklarni amalga oshiruvchi «bir kunlik» 

firmalarning tashkil bo'lishiga olib kelmoqda. Ular haqiqiy bo'lmagan hujjatlardan va 

noaniq  manzildan  foydalanadilar.  Ular  turli  noqonuniy  operatsiyalarni  amalga 

oshirib,  soliqlarni  to'lashdan  ko'ra  korxonaning  «tashlab»  ketishni  ma'qul 

ko'radilar.  Ularni  topish  soliq  organi  uchun  katta  mehnat  va  xarajatlarni  talab 

qiladi.  Shuningdek,  ularni  sud  orqali  yopish  va  qarzlarni  undirish  ham  vaqt  va 

xarajatni talab qiladi. Shu tufayli  yangi korxonani ro'yxatdan o'tkazishda dastlabki 

nazoratni  diqqat  bilan  amalga  oshirish  mexanizmini  ishlab  chiqish  va  uni 

qonuniylashtirish maqsadga muvoflq. 

Nazorat  organlari  ish  faoliyatlari  reglamentining  umumiy  shaklini  ishlab 

chiqish  va  joriy  etish  lozim.  Unda  tekshiruvchi  inspektorlar  va  tekshirilayotgan 

xo'jalik sub'ektlarining huquq va majburiyatlari aniq ko'rsatilishi kerak. Shuningdek, 

unda 

nazorat 

faoliyatini 

amalga 

oshirish 

vakolatlarini 

va 

nazoratning 

soddalashtirilgan tartibi aks etishi kerak. 

Amalda xo'jalik sub'ektlarini soliq organlari tomonidan tekshirishni o'tkazishning   

aniq      tartib      qoidalari      ishlab      chiqilmagan.      Natijada  tekshiruvchi  organlar 

xodimlarining o'z vazifalarini suiiste'mol qilish, soliq to'lovchilar huquqlarini buzish 

hollari yuz beradi. Masalan, qanday maqsadli tekshirishlarda qanday hujjatlami olish 

murnkin, qaysilarini olish shart emas, tekshirishning maqsadiga qarab qancha vaqt 

davom  etishi  lozim,  boshqa  nazorat  organlari  tekshirish  natijalaridan 

foydalanish  tartibi  kabi  jihatlari  aniq  qonuniylashtirilmagan.  Soliq  organlarining 

noqonuniy xarakatlariga doir javobgarlik mexanizmi ishlab chiqilishi kerak. 

Yangi  korxonalami  ro'yxatdan  o'tkazishda  dastlabki  nazoratni  amalga 

oshirish mexanizmini ishlab chiqish va uni qonuniylashtirish maqsadga muvofiq. 

Kameral (dastlabki) nazorat o'tkazish statusini qonuniylashtirish  lozim. 

Xuquqbuzarlik  jinoyat  kodeksi  bo'yicha  ko'riladigan  bo'lsa,  unga  nisbatan 

moliyaviy emas, jinoiy javobgarlik qo'llanilish kerak. 

Moliyaviy jarimalar qo'llaniladigan soliq huquqbuzarliklari ro'yxatini kamaytirish 

bilan bir vaqtda soliq huquqbuzarligida aybdor bo'lgan jismoniy shaxslarga nisbatan 

javobgarlikni (shu jumladan moliyaviy javobgarlikni) kuchaytirish kerak. 

Soliq  nazoratini  olib  borishdagi  muammolardan  biri  bu  soliq  organlari 

xodimlarining  o'z  xizmat  vazifalarini  suiiste'mol  qilinishi  bilan  bog'liq.  Ular  hatti-

harakatlarini  ikki  xil  sabab  bilan  bog'lash  murnkin.  Birinchisi,  o'z  moddiy 

manfaatdorligidan  kelib  chiqib,  tekshirishning  haqiqiy  natijalarini  o'zgartirish. 

---

 

81 

Ikkinchisi,  soliq  qonunchiligining  murakkabligi,  o'zgaruvchanligi  oqibatida  soliq 

to'lovchilarning  xatolari  orqali  yuz  bergan  qonunbuzarlikni  korxonani  tang 

moliyaviy  ahvoldan  saqlab  qolish  maqsadida  tekshirish  natijalarini  o'zgartirish. 

Bunda ba'zida soliq yukining  yuqoriligi tufayli soliqqa tortiladigan  daromadlarni 

yashirilayotganligi  va  korxona  faoliyatini  va  byudjet  daromad  manbaini  saqlash 

istagida  amalga  oshirilganligini  kuzatish  murnkin.  Tekshirish  natijalarini 

o'zgartirishda, albatta, moliyaviy jazolarning kattaligi ham muhim rol qynaydi. Shu 

tufayli  nazoratni  kuchaytirishning  o'zi  muammoni  hal  qilmaydi.  Soliq  nazorati 

samaradorligini  oshirish,  soliq  qonunchiligini  buzilishini  keskin  kamaytirish  va 

soliq  organlari  xodimlarining  nazoratni  qonuniy  amalga  oshirishini  ta'minlash 

yo'llari, bizningcha, quyidagilardir: 

- soliqqa tortish darajasini pasaytirish; 

-  soliqqa  tortishning  murakkabligini  va  tez-tez  o'zgartirishlar  kiritishni 

kamaytirish; 

- soliq qonunchiligining mukammalligini ta'minlash; 

-  korxonalarning    daromad    olib    ishlashlariga  iqtisodiy  va  ma'muriy 

mexanizmlar orqali imkoniyatlar yaratish; 

- nazorat organlari faoliyatini ham nazorat qilish; 

- soliq to'lovchilar - tadbirkorlarning huquqiy va iqtisodiy bilimini oshirish; 

- nazorat 

qilinadigan 

korxonalarni 

tanlashning 

ilmiy 

asoslangan 

usullarini, 

yaxshi  samara  beradigan  variantlarini  ishlab  chiqish  lozim  (respublikamizda 

tekshirilayotgan 

korxonalar 

qanday 

mezonga 

asosan 

tanlab 

olinayotganligi 

sirligicha qolmoqda); 

-  joylarga    bormasdan      soliq    organining      o'zida    soliq    tekshirishlarini 

o'tkazishni tashkil qilish lozim; 

-  soliq  organlari  xodimlarining  o'z  vazifalarini  suiiste'mol  qilishlariga  yo'l 

qo'ymaslik      maqsadida      (ularning      ma'lum      norasmiy      to'lovlar      evaziga 

tadbirkorlarning 

 

soliqqa 

tortiladigan 

daromadlarini 

yashirishlariga 

sherik 

bo'lishlari  hollarining  mavjudligi  va  buning  oqibatida  byudjet  katta  zarar 

ko'rayotganligi  hech  kimga  sir  emas)  ish  haqlarini  oshirish  va  yashash  uchun 

etarli  darajada  bo'lishini  ta'minlash  zarur.  (Ummnan,  butun  jamiyatda  ish 

haqlarini (daromadlarini) oshirish masalasini hal qilish lozim); 

-  tadbirkorlar  tomonidan  o'z  huquqlarini  xo'jalik  sudi  orqali  talab  

qila olish tizimini ishlab chiqish ham muhimdir; 

-  moliyaviy  jazo  turlarini  va  ularni  qo'llash  sabablarini  engillatish 

nuqtai  nazaridan  qayta  ко'rib  chiqish  (ular  katta  miqdorda  va  arzimagan 

xatoliklar uchun ham qo'llaniladi); 

-  coliq      organlarining      noqonuniy      harakatlariga      doir    javobgarlik 

mexanizmi ishlab chiqilishi kerak. 

Bunday  sharoitda  soliq  nazorati  asosan  halol  soliq  to'lovchilarga  emas, 

noqonuniy  yo'llar  bilan  daromad  qilishni  maqsad  qiluvchilarga  qaratiladi.  Bunday 

---

 

82 

firma yoki korxonalarning yopilishidan davlat va jamiyat katta zarar ko'rmaydi. 

Ushbu  vazifalar  amalga  oshirilgandan  keyingina  soliq  nazoratini  kuchaytirish 

mumkin va u kutilgan natijani berishi mumkin.