O’zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus

Plazmaning xossalari. Plazma — neytral gaz xossalaridan farq qiladigan bir qator maxsus xossalarga egadir. Bu xossalar uni moddaning to'rtinchi agregat holati deb qarashga asos bo’ladi. Neytral gaz molekulalari orasidagi ta'sirdan farqli ravishda, plazmadagi zarralarning o'zaro ta'siri kulon tortishish va itarish kuchlari bilan xarakterlanadi.
Plazma zarralari, ayniqsa elektronlar elektr maydon ta'sirida yengil ko'chadi. Elektr va magnit maydonlar plazmaga juda kuchli ta'sir qilib, hajmiy zaryadlar va toklarni vujudga keltiradi.
Elektr o'tkazuvchanlik xususiyatiga ko'ra plazma metallarga o'xshab ketadi, ya'ni yaxshi elektr o'tkazuvchidir. Metallardan farqli ravishda esa temperatura ortishi bilan plazmaning elektr o'tkazuvchanligi yaxshilashadi. Plazma yaxshi issiqlik o'tkazuvchanlikka ham ega. Buning natijasida plazma issiqlik miqdorini oson yo'qotadi: elektronlar va ionlar idish devorlariga issiqlikni tez uzatadi. Natijada plazmaning temperaturasi pasayadi va rekombinatsiya jarayoni boshlanadi.
Agar kuch chiziqlari plazmani har tomondan o'rab turadigan magnit maydon hosil qilinsa, ya'ni u magnit to'ri vazifasini o'tay olsa, plazmani issiqlik uzatishdan saqlash masalasi yechilgan bo'lardi. Aslida bu juda murakkab muammo bo'lib, uning yechilishi termo-yadro sintezini boshqarish muammosi bilan bog'liqdir.
Plazmaning qo'llanilishi. Plazma keng ko'lamda qo'llanilishi mumkin bo'lgan sohalardan biri insoniyatni ulkan miqdordagi energiya bilan ta'minlashi mumkin bo'lgan termoyadro sintezini boshqarishdir. 1969-yilda I.Kurchatov nomidagi atom energiyasi institutida «Tokamak» nomli qurilma yaratildi. Unda plazmadan foydalanilib, termoyadro reaksiyasining dastlabki belgilari olindi. Lekin hali bu sohada ko'plab izlanishlar olib borilishi taqozo qilinadi. Plazmadan foydalanishning yana bir istiqbolli sohasi magnitogidrodinamik o'zgartirgich yasash (qisqacha MGD o'zgartirgich). Uning vazifasi gazning issiqlik energiyasini bevosita elektr energiyaga aylantirishdir. MGD o'zgartirgichning ish prinsipi ko'rsatilgan. Yuqori temperaturali plazma oqimi kuchli magnit maydonga yo'naltiriladi (rasm tekisligiga perpendikular yo'naltirilgan). Magnit maydon esa plazmani ikkita tashkil etuvchi: musbat va manfiy zarralar oqimiga ajratadi. Ular esa turli plastinkalarga o'tib potensiallar farqini hosil qiladi. Plazmadan lazer hosil qilishda, metallarni kesishda va payvandlashda, qoplamalar hosil qilishda foydalaniladi.