O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Z. M. Bobur nomidagi Andijon Davlat universiteti z z o

5.ТRANSLYATSIYa 
Oqsil strukturasi xaqida nukleotidlarning ketma-ket joylashish tartibi shaklida i-RNK ga 
yozib qo’yilgan axborot so’ngra sintezlanadigan polipeptid zanjiridagi aminokislotalarning 
ketma-ket joylashish tartibi shaklida beriladi. Bu protsess translyatsiya deb ataladi (lotincha 
“translyatsiya beriladi, uzatiladi). Ribosomalarda translyatsiya qanday ruy berishini, ya’ni 
axborot nuklein kislotalar tilidan oqsillar tiliga qanday o’tkazilishini tushunish uchun 
ribosomaning tuzilishini eslaylik. Ribosomalar i-RNK teshib utuvchi tuxumsimon jismlar 
shaklida bo’ladi. Birinchi ribosomaga i-RNK ipsimon molekulasi kiradi-da oqsil sintezini 
boshlaydi. Oqsil molekulasi yigilgan sayin ribosoma i-RNK buylab urmalaydi. Ribosoma 
oldinga qarab 50-100 A siljigach, i-RNK ga yangi ribosoma kelib joylashadi va birinchi 
ribosoma kabi oqsil sintezi boshlaydi va avvalgi ribosoma ketidan yuradi. Sungra i-RNK ga 
navbatdagi ribosomalar joylashaveradi. Ularning hammasi bir xil ish bajaradi. har bir ribosoma 
i-RNK ning ikkinchi uchiga yetgach sintez tamom bo’ladi, ribosoma o’zi yasagan “buyum” bilan 
birga sitoplazmaga tushadi. Bu yerda ribosomalar tarqalib ketadi va yangidan sintetik protsessda 
katnashaveradi. Sintezlangan oqsil molekulasi esa endoplazmatik to’rga kiradi va hujayraning 
kaysi joyiga oqsilning bu turi kerak bo’lsa, usha joyga shu tur orqali boradi. Qisqa vaqtdan keyin 
ikkinchi ribosoma ishini tugatadi, so’ngra uchinchisi tugatadi va xokazo. Ularning o’rniga esa 
yangilari keladi va oqsil sintezi uzuluksiz davom etaveradi. 
I-RNK molekulasi bir yo’la joylashadigan ribosomalar soni i-RNK ning uzunligiga 
bog’lik. Masalan, gemoglobin oqsilining miyosintezini dasturga soladigan i-RNK ning uzunligi 
kariyib 1500 A bo’lib, unda 5 tagacha ribosoma joylasha oladi. Bir molekula i-RNK da bir yo’la 
joylasha oladigan ribosomalar gruppasi poliribosoma yoki qisqacha, polisoma deb ataladi.
Endi ribosomaning ishlash mexanizmini mukammalroq ko’rib chiqaylik. Ribosoma i-
RNK da harakatlangan vaqtda uning kichik bir qismiga tegib turadi. Bu qismining kattaligi 
nuleotidlarning atigi 1 tripletini tashkil etadi. Ribosoma i-RNK da bir tekis harakatlanmayli, 
uzulikli, kadamlab yuradi-bir tripletdan ikkinchi tripletgacha siljib boradi. Ribosomaning i-

---